ชีทประกอบการศึกษา:
กิตก์ที่เป็นนามนามหรือคุณนาม เรียกว่า นามกิตก์
กิริยากิตก์ จัดเป็น วาจก มีปัจจัยเป็นเครื่องบอกวาจก (และกาล)
นามกิตก์ จัดเป็น สาธนะ มีปัจจัยเป็นเครื่องบอกสาธนะ
เมื่อนำธาตุ มาลงปัจจัยนามกิตก์ และลงวิภัตตินาม ก็สำเร็จเป็นนามกิตก์ได้
กร (ทำ) + ณฺวุ + สิ = การโก (ผู้ทำ)
ธาตุ ปัจจัยนามกิตก์ วิภัตตินาม*
| | |
อรรถ สาธนะ ลิงค์ วจนะ
* ถ้าลงปัจจัยนามกิตก์ที่เป็นอัพยยะ (ตเว ตุํ) ก็ไม่ต้องลงวิภัตตินาม
แต่ศัพท์นามกิตก์นี้จะเป็นสาธนะอะไร ก็ขึ้นอยู่กับว่าลงปัจจัยพวกไหน เช่น
| ถ้าลง กิตปัจจัย (กฺวิ ณี ณฺวุ ตุ รู) | เป็น กัตตุสาธนะ อย่างเดียว |
| ลง กิจจปัจจัย (ข ณฺย) | เป็น กัมมสาธนะ และ ภาวสาธนะ |
| ลง กิตกิจจปัจจัย (อ อิ ณ ตเว ติ ตุํ ยุ) | เป็นได้ทั้ง 7 สาธนะ |
| 1. กิตปัจจัย 5 : | กฺวิ ณี ณฺวุ ตุ รู | เป็นเครื่องหมาย กัตตุรูป |
| 2. กิจจปัจจัย 2 : | ข ณฺย | เป็นเครื่องหมาย กัมมรูป และ ภาวรูป |
| 3. กิตกิจจปัจจัย 7 : | อ อิ ณ ตเว ติ ตุํ ยุ | เป็นเครื่องหมาย กัตตุรูป กัมมรูป และ ภาวรูป |
สาธนะ แปลว่า ศัพท์ที่สำเร็จมาจากรูปวิเคราะห์* หมายถึง ศัพท์นามกิตก์นั้นเอง แบ่งเป็น 7 คือ
| วิภัตติ | ||||||
| 1. | กัตตุสาธนะ | เป็นชื่อของผู้ทำ | เช่น ทายโก (ชโน) | ผู้ให้ | ให้ | 1 |
| 2. | กัมมสาธนะ | เป็นชื่อของผู้ถูกทำ | เช่น ทานํ (วตฺถุ) | วัตถุที่ให้ | ให้ ‘ซึ่ง’ | 2 |
| 3. | ภาวสาธนะ | บอกกิริยาอาการ | เช่น ทานํ | การให้ | ‘การ’ ให้ | |
| 4. | กรณสาธนะ | เป็นชื่อของเครื่องทำ | เช่น ทานา (เจตนา) | เครื่องให้ | ให้ ‘ด้วย’ | 3 |
| 5. | สัมปทานสาธนะ | เป็นชื่อของผู้รับมอบ | เช่น สมฺปทาโน (ปุคฺคโล) | ผู้รับมอบ | ให้ ‘แก่’ | 4 |
| 6. | อปาทานสาธนะ | เป็นชื่อของที่ที่จากไป | เช่น ปภโว (ปพฺพโต) | ที่เกิดก่อน | ไป ‘จาก’ | 5 |
| 7. | อธิกรณสาธนะ | เป็นชื่อของสถานที่ เวลา ที่ทำ | เช่น ทานา (สาลา) | สถานที่ให้ | ให้ ‘ใน’ | 7 |
นามกิตก์ที่เป็น ภาวสาธนะ เป็นนามนาม แปลออกสำเนียงอายตนิบาตได้
นามกิตก์อีก 6 สาธนะที่เหลือ เป็นคุณนาม ใช้เป็นบทวิเสสนะของนามนามอื่น (บทนามนามอื่น เรียกว่า อัญญบท)
(ถ้าใช้เป็นนามนาม ก็แปลออกสำเนียงอายตนิบาตได้เช่นกัน)
[สาธนะนั้น สำเร็จมาจากรูปวิเคราะห์ และ รูปวิเคราะห์ ก็คือการเอาสาธนะมาแยก (วิคฺคห) ธาตุ ปัจจัย บทหน้า มาประกอบเป็นรูปประโยคตามวาจกต่างๆ
วิคฺคห (วิคฺรห)= วิเคราะห์ แปลว่า แยก สงฺคห (สมฺคฺรห) = สงเคราะห์ หรือ สังเคราะห์ แปลว่า รวม]
รูปวิเคราะห์นามกิตก์ คือ ข้อความที่บอกความหมายของศัพท์นามกิตก์นั้น
โดยการนำธาตุ (รวมทั้งปัจจัย บทหน้า) ของศัพท์นามกิตก์ (สาธนะ) นั้นเอง มาประกอบเป็นกิริยาหลัก* ของข้อความ
* เป็นกิริยาอาขยาต กิริยากิตก์ หรือเป็นนามกิตก์เช่นเดิมบ้าง
รูปวิเคราะห์แห่งสาธนะ จัดเป็น 3 คือ
ปัจจัยนามกิตก์ เป็นรูปและสาธนะ ดังนี้
| ปัจจัย | รูปวิเคราะห์ เป็น | สาธนะ เป็น | |
|---|---|---|---|
| กิตปัจจัย: | กฺวิ ณี ณฺวุ ตุ รู | กัตตุรูป (กัตตุวาจก-เหตุกัตตุวาจก) | กัตตุสาธนะ |
| กิจจปัจจัย: | ข ณฺย | กัมมรูป และภาวรูป (กัมมวาจก-เหตุกัมมวาจก-ภาววาจก) | กัมมสาธนะ และภาวสาธนะ |
| กิตกิจจปัจจัย: | อ อิ ณ ตเว ติ ตุํ ยุ | กัตตุรูป กัมมรูป และภาวรูป (ทั้ง 5 วาจก) | ทั้ง 7 สาธนะ |
ตัวอย่าง ทายโก ผู้ให้ ตั้งวิเคราะห์ ว่า เทตีติ ทายโก (ชโน) ชน ใด ย่อมให้ เหตุนั้น ชน นั้น ชื่อว่า ผู้ให้
เทติ อิติ ทายโก (ชโน)
| | |
รูปวิเคราะห์ สาธนะ อัญญบท
เทติ อิติ เป็นรูปวิเคราะห์ ทายโก เป็นสาธนะ
สาธนะ คือ ทายโก สำเร็จมาจากรูปวิเคราะห์ คือ เทติ อิติ
ทายโก มาจาก ทา ธาตุ ในความให้ ย ปัจจัย ณฺวุ ปัจจัยนามกิตก์ นำมาประกอบเป็นกิริยาอาขยาตในรูปวิเคราะห์ คือ เทติ
ชโน เป็นประธานของสาธนะ หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า อัญญบท
ศัพท์นามกิตก์ที่เป็นคุณนาม ใช้เป็นบทวิเสสนะของนามนามอื่น เช่น
ทายโก ชโน อ.ชน ผู้ให้, ทายกสฺส ชนสฺส แก่ชน ผู้ให้
ตามตัวอย่างข้างบน ทายโก, ทายกสฺส เป็นนามกิตก์ที่เป็นคุณนามใช้เป็นบทวิเสสนะของนามนาม คือ ชโน และ ชนสฺส
ดังนั้น ชโน และ ชนสฺส จึงเป็นอัญญบท กิริยาในรูปวิเคราะห์ คือ เทติ เป็นกัตตุวาจก ดังนั้นรูปวิเคราะห์นี้จึงเป็นกัตตุรูป
1) กัตตุรูป กัตตุสาธนะ แปลว่า “ผู้”
เทตีติ ทายโก (ชโน) : ..........ตีติ ......... (.........)
โย ชโน เทติ อิติ โส ชโน ทายโก
อ.ชน ใด ย่อมให้ เหตุนั้น อ.ชน นั้น ชื่อว่า ผู้ให้
ผู้ทำ (ชน) กิริยา “ให้” ในรูปวิเคราะห์ เป็นประธานของสาธนะ
2) กัตตุรูป กัตตุสาธนะ ตัสสีละ* แปลว่า “ผู้...โดยปกติ”
ธมฺมํ วทติ สีเลนาติ ธมฺมวาที (ชโน) : ..........ติ สีเลนาติ ......... (.........)
โย ชโน สีเลน ธมฺมํ วทติ อิติ โส ชโน ธมฺมวาที
อ.ชน ใด ย่อมกล่าว ซึ่งธรรม โดยปกติ เหตุนั้น อ.ชน นั้น ชื่อว่า ผู้กล่าวซึ่งธรรมโดยปกติ
ผู้ทำ (ชน) กิริยา “กล่าว” ในรูปวิเคราะห์ เป็นประธานของสาธนะ
ในรูปวิเคราะห์เพิ่ม สีล ศัพท์ (ปกติ) ประกอบเป็นตติยาวิภัตติเข้ามา
[* เรียกว่า กัตตุรูป กัตตุสาธนะ ลงในอรรถแห่งตัสสีละ บ้าง กัตตุรูป สีลสาธนะ บ้าง
แต่อย่างหลังไม่นิยม เพราะถือว่าในสาธนะทั้ง 7 ไม่มีสาธนะที่ชือว่า สีลสาธนะ]
3) สมาสรูป กัตตุสาธนะ ตัสสีละ แปลว่า “ผู้มีการ (ความ, อัน) ...เป็นปกติ”
ธมฺมํ วตฺตุํ สีลมสฺสาติ ธมฺมวาที (ชโน) : ..........ตุํ สีลมสฺสาติ ......... (.........)
ธมฺมํ วตฺตุํ อสฺส (ชนสฺส) สีลํ (โหติ) อิติ (โส ชโน) ธมฺมวาที
การกล่าว ซึ่งธรรม เป็นปกติ ของชน นั้น เหตุนั้น ชน นั้น ชื่อว่า ผู้มีการกล่าวซึ่งธรรมเป็นปกติ
ผู้ทำ (ชน) กิริยา “กล่าว” ในรูปวิเคราะห์ เป็นประธานของสาธนะ
ในรูปวิเคราะห์ ธาตุประกอบด้วย ตุํ ปัจจัย ใช้เป็นประธานของประโยค
มี สีล ศัพท์ (ปกติ) ประกอบเป็นปฐมาวิภัตติ เป็นวิกติกัตตา
กัตตาผู้ทำกิริยาประกอบเป็นฉัฏฐีวิภัตติเข้ากับ ต ศัพท์
4) สมาสรูป กัตตุสาธนะ ตัสสีละ แปลว่า “ผู้มีการ (ความ, อัน)...เป็นปกติ”
ธมฺมวทนสีโลติ ธมฺมวาที (ชโน) : ...........-สีโลติ/-สีลาติ/-สีลนฺติ ..... (.....)
(โย ชโน) ธมฺมวทนสีโล อิติ (โส ชโน) ธมฺมวาที
ชน ใด มีการกล่าวซึ่งธรรมเป็นปกติ เหตุนั้น ชน นั้น ชื่อว่า ผู้มีการกล่าวซึ่งธรรมเป็นปกติ
ผู้ทำ (ชน) กิริยา “กล่าว” ในรูปวิเคราะห์ เป็นประธานของสาธนะ
ในรูปวิเคราะห์ มีบทพหุพพิหิสมาส ประกอบด้วย สีล ศัพท์ (ปกติ)
1) กัตตุรูป กัมมสาธนะ แปลว่า “เป็นที่...”
ปิยติ ตนฺติ ปิโย (ปุตฺโต) : ..........ติ ตนฺติ ......... (.........)
ปิตา ตํ ปุตฺตํ ปิยติ อิติ โส ปุตฺโต ปิโย
บิดา ย่อมรัก ซึ่งบุตร นั้น เหตุนั้น บุตร นั้น ชื่อว่า เป็นที่รัก (แห่งบิดา)
ผู้ถูกทำ (บุตร) ของกิริยา “รัก” ในรูปวิเคราะห์ เป็นประธานของสาธนะ
ในรูปวิเคราะห์ มีผู้ถูกทำเป็นทุติยาวิภัตติเข้ากับ ต ศัพท์
2) กัมมรูป กัมมสาธนะ แปลว่า “(เป็นที่)อันเขา...”
ปิยิยเตติ ปิโย (ปุตฺโต) : ..........-ิยเตติ ......... (.........)
โย ปุตฺโต เตน ปิยิยเต อิติ โส ปุตฺโต ปิโย
บุตร ใด อันบิดา ย่อมรัก เหตุนั้น บุตร นั้น ชื่อว่า อันเขารัก, เป็นที่อันเขารัก (แห่งบุตร)
ผู้ถูกทำ (บุตร) ของกิริยา “รัก” ในรูปวิเคราะห์ เป็นประธานของสาธนะ
3) กัมมรูป กัมมสาธนะ ที่ตั้งวิเคราะห์โดยใช้กิริยากิตก์ ตพฺพ ปัจจัย แปลว่า “(เป็นที่)อันเขาพึง..”
กาตพฺพนฺติ กิจฺจํ (กมฺมํ) : .........ตพฺโพติ/-ตพฺพาติ/-ตพฺพนฺติ ......... (.........)
ยํ กมฺมํ เตน กาตพฺพํ อิติ ตํ กมฺมํ กิจฺจํ
กรรม ใด อันเขา พึงทำ เหตุนั้น กรรม นั้น ชื่อว่า อันเขาพึงทำ, เป็นที่อันเขาพึงทำ (แห่งกรรม)
1) รูปวิเคราะห์เป็นกิริยาอาขยาต ใช้อกัมมธาตุอย่างเดียว
คจฺฉยเตติ คมนํ : ..........ยเตติ .........
เตน คจฺฉยเต เหตุนั้น อิติ คมนํ
อันเขา ย่อมไป ชื่อว่า คมนะ (การไป)
2) รูปวิเคราะห์เป็นกิริยากิตก์ ใช้อกัมมธาตุอย่างเดียว
คนฺตพฺพนฺติ คมนํ : .........ตพฺพนฺติ .........
เตน คนฺตพฺพํ อิติ คมนํ
อันเขา พึงไป เหตุนั้น ชื่อว่า คมนะ (การไป)
3) รูปวิเคราะห์เป็นนามกิตก์ (ลง ยุ ปัจจัย) ใช้อกัมมธาตุ หรือ สกัมมธาตุก็ได้
คมนํ คมนํ : .........นํ, ณํ ......... การไป ชื่อว่า คมนะ (การไป)
ปจนํ ปาโก : .........นํ, ณํ ......... การหุง ชื่อว่า ปากะ (การหุง)
1) กัตตุรูป กรณสาธนะ แปลว่า “เป็นเครื่อง/เป็นเหตุ...”
พนฺธติ เตนาติ พนฺธนํ (วตฺถุ) : ..........ติ เตนาติ, ตายาติ ......... (.........)
ชโน เตน วตฺถุนา พนฺธติ อิติ ตํ วตฺถุ พนฺธนํ
ชน ย่อมผูก ด้วยวัตถุ นั้น เหตุนั้น วัตถุ นั้น ชื่อว่า เป็นเครื่องผูก, เป็นเหตุผูก (แห่งชน)
เครื่องทำ (วตฺถุ) ของกิริยา “ผูก” ในรูปวิเคราะห์ เป็นประธานของสาธนะ
ในรูปวิเคราะห์ มีเครื่องทำเป็นตติยาวิภัตติเข้ากับ ต ศัพท์
2) กัมมรูป กรณสาธนะ แปลว่า “เป็นเครื่อง/เป็นเหตุ อันเขา...”
พนฺธิยเต เตนาติ พนฺธนํ (วตฺถุ) : ..........-ิยเต เตนาติ, ตายาติ ......... (.........)
(เตน รุกฺโข) เตน วตฺถุนา พนฺธิยเต อิติ ตํ วตฺถุ พนฺธนํ
ต้นไม้ อันเขา ย่อมผูก ด้วยวัตถุ นั้น เหตุนั้น วัตถุ นั้น ชื่อว่า เป็นเครื่องอันเขาผูก, เป็นเหตุอันเขาผูก (แห่งต้นไม้)
1) กัตตุรูป สัมปทานสาธนะ แปลว่า “เป็นที่...”
สมฺปเทติ ตสฺสาติ สมฺปทาโน (ปุคฺคโล) : ..........ติ ตสฺสาติ ......... (.........)
ชโน ตสฺส ปุคฺคลสฺส สมฺปเทติ อิติ โส ปุคฺคโล สมฺปทาโน
ชน ย่อมมอบให้ แก่บุคคล นั้น เหตุนั้น บุคคล นั้น ชื่อว่า เป็นที่มอบให้ (แห่งชน)
ผู้รับมอบ (ปุคฺคล) ของกิริยา “มอบให้” ในรูปวิเคราะห์ เป็นประธานของสาธนะ
ในรูปวิเคราะห์ มีผู้รับมอบเป็นจตุตถีวิภัตติเข้ากับ ต ศัพท์
2) กัมมรูป สัมปทานสาธนะ แปลว่า “เป็นที่อันเขา...”
สมฺปทิยเต ตสฺสาติ สมฺปทาโน (ปุคฺคโล) : ............-ิยเต ตสฺสาติ ......... (.........)
(เตน สกฺกาโร) ตสฺส ปุคฺคลสฺส สมฺปทิยเต อิติ โส ปุคฺคโล สมฺปทาโน
สักการะ อันเขา ย่อมมอบให้ แก่บุคคล นั้น เหตุนั้น บุคคล นั้น ชื่อว่า เป็นที่อันเขามอบให้ (แห่งสักการะ)
เป็น กัตตุรูป อปาทานสาธนะ เท่านั้น แปลว่า “เป็นแดน...”
ปภา สรติ ตสฺมาติ ปภสฺสโร (เทวกาโย) : ..........ติ ตสฺมาติ, ตายาติ ......... (.........)
ปภา ตสฺมา เทวกายสฺมา สรติ อิติ โส เทวกาโย ปภสฺสโร
รัศมี ย่อมซ่านออก จากกายของเทวดา นั้น เหตุนั้น กายของเทวดา นั้น ชื่อว่า เป็นแดนซ่านออกแห่งรัศมี
ที่ที่จากไป (เทวกาย) ของกิริยา “ซ่านออก” ในรูปวิเคราะห์ เป็นประธานของสาธนะ
ในรูปวิเคราะห์ มีที่ที่จากไป เป็นปัญจมีวิภัตติเข้ากับ ต ศัพท์
1) กัตตุรูป อธิกรณสาธนะ แปลว่า “เป็นที่...”
นิสีทติ เอตฺถาติ นิสีทนํ (ฐานํ) : ............ติ เอตฺถาติ ......... (.........)
ชโน เอตฺถ ฐาเน นิสีทติ อิติ เอตํ ฐานํ นิสีทนํ
ชน ย่อมนั่ง ในที่ นั่น เหตุนั้น ที่ นั่น ชื่อว่า เป็นที่นั่ง (แห่งชน)
ที่ทำ (ฐาน) ของกิริยา “นั่ง” ในรูปวิเคราะห์ เป็นประธานของสาธนะ
ในรูปวิเคราะห์ มีที่ทำ เป็นสัตตมีวิภัตติเข้ากับ เอตฺถ ศัพท์
2) กัมมรูป อธิกรณสาธนะ แปลว่า “เป็นที่อันเขา...”
สุณิยเต เอตฺถาติ สวโน (กาโล) : ............-ิยเต เอตฺถาติ ......... (.........)
(ชเนหิ ธมฺโม) เอตฺถ กาเล สุณิยนฺเต อิติ เอโส กาโล สวโน
(ธรรม อันชน ท.) ย่อมฟัง ในกาล นั่น เหตุนั้น กาล นั่น ชื่อว่า เป็นที่อันเขาฟัง (แห่งธรรม)
ที่ทำ (กาล) ของกิริยา “ฟัง” ในรูปวิเคราะห์ เป็นประธานของสาธนะ
รูปแบบการตั้งรูปวิเคราะห์ใน 7 สาธนะ
| รูป | สาธนะ | รูปวิเคราะห์ สาธนะ อัญญบท | คำแปลสาธนะ | |
| 1. | กัตตุรูป | กัตตุสาธนะ | ...... -ตีติ ......... (.........) | “ผู้...” |
| กัตตุรูป | กัตตุสาธนะ ตัสสีละ | ...... -ติ สีเลนาติ ......... (.........) | “ผู้...โดยปกติ” | |
| สมาสรูป | กัตตุสาธนะ ตัสสีละ | ...... -ตุํ สีลมสฺสาติ ......... (.........) | “ผู้มีการ/ความ/อัน...เป็นปกติ” | |
| ...... -สีโลติ/-สีลาติ/-สีลนฺติ ......... (.........) | ||||
| 2. | กัตตุรูป | กัมมสาธนะ | ...... -ติ ตนฺติ ......... (.........) | “เป็นที่...” |
| กัมมรูป | ...... -อิยเตติ ......... (.........) | “(เป็นที่)อันเขา...” | ||
| กัมมรูป | ...... -ตพฺโพติ/-ตพฺพาติ/-ตพฺพนฺติ ... (...) | “(เป็นที่)อันเขาพึง...” | ||
| 3. | ภาวรูป | ภาวสาธนะ | ...... -ยเตติ ......... | “ความ/การ/อัน...” |
| ...... -ตพฺพนฺติ ....... | ||||
| ...... -นํ, -ณํ ......... | ||||
| 4. | กัตตุรูป | กรณสาธนะ | ...... -ติ เตนาติ, ตายาติ ......... (.....) | “เป็นเครื่อง/เป็นเหตุ...” |
| กัมมรูป | ...... -อิยเต เตนาติ, ตายาติ .... (.....) | “เป็นเครื่อง/เหตุ อันเขา...” | ||
| 5. | กัตตุรูป | สัมปทานสาธนะ | ...... -ติ ตสฺสาติ ......... (.........) | “เป็นที่...” |
| กัมมรูป | ...... -อิยเต ตสฺสาติ ......... (.........) | “เป็นที่อันเขา...” | ||
| 6. | กัตตุรูป | อปาทานสาธนะ | ...... -ติ ตสฺมาติ, ตายาติ ........ (.........) | “เป็นแดน...” |
| 7. | กัตตุรูป | อธิกรณสาธนะ | ...... -ติ เอตฺถาติ ......... (.........) | “เป็นที่...” |
| กัมมรูป | ...... -อิยเต เอตฺถาติ ......... (.........) | “เป็นที่อันเขา...” |
ตัวอย่างการตั้งรูปวิเคราะห์ ทุกรูป ทุกสาธนะ
| 1. | กัตตุรูป กัตตุสาธนะ | เทตีติ ทายโก (ชโน) | |
| กัตตุรูป กัตตุสาธนะ ตัสสีละ | ธมฺมํ วทติ สีเลนาติ ธมฺมวาที (ชโน) | ||
| สมาสรูป กัตตุสาธนะ ตัสสีละ | ธมฺมํ วตฺตุํ สีลมสฺสาติ ธมฺมวาที (ชโน) | ||
| ธมฺมวทนสีโลติ ธมฺมวาที (ชโน) | |||
| 2. | กัตตุรูป กัมมสาธนะ | ปิยติ ตนฺติ ปิโย (ปุตฺโต) | สกัมมธาตุ |
| กัมมรูป กัมมสาธนะ | ปิยิยเตติ ปิโย (ปุตฺโต) | ||
| กัมมรูป กัมมสาธนะ | กาตพฺพนฺติ กิจฺจํ (กมฺมํ) | ||
| 3. | ภาวรูป ภาวสาธนะ | คจฺฉยเตติ คมนํ | อกัมมธาตุ |
| คนฺตพฺพนฺติ คมนํ | |||
| คมนํ คมนํ, ปจนํ ปาโก | |||
| 4. | กัตตุรูป กรณสาธนะ | พนฺธติ เตนาติ พนฺธนํ (วตฺถุ) | |
| กัมมรูป กรณสาธนะ | พนฺธิยเต เตนาติ พนฺธนํ (วตฺถุ) | ||
| 5. | กัตตุรูป สัมปทานสาธนะ | สมฺปเทติ ตสฺสาติ สมฺปทาโน (ปุคฺคโล) | สกัมมธาตุ |
| กัมมรูป สัมปทานสาธนะ | สมฺปทิยเต ตสฺสาติ สมฺปทาโน (ปุคฺคโล) | ||
| 6. | กัตตุรูป อปาทานสาธนะ | ปภา สรติ ตสฺมาติ ปภสฺสโร (เทวกาโย) | อกัมมธาตุ |
| 7. | กัตตุรูป อธิกรณสาธนะ | นิสีทติ เอตฺถาติ นิสีทนํ (ฐานํ) | |
| กัมมรูป อธิกรณสาธนะ | สุณิยเต เอตฺถาติ สวโน (กาโล) |
วิธีตั้งวิเคราะห์ ใน 7 สาธนะ (ดู รูปแบบการตั้งรูปวิเคราะห์ใน 7 สาธนะ ประกอบด้วย)
ปัจจัยนามกิตก์ มี 14 ตัว
กิตปัจจัย เป็นเครื่องหมายกัตตุสาธนะ
กฺวิ ปัจจัย เป็น กัตตุรูป กัตตุสาธนะ แปลว่า “ผู้...”
กฺวิ ปัจจัย ลงหลังธาตุที่มีบทหน้า (บทหน้าเป็นนามศัพท์บ้าง อุปสัคบ้าง นิบาตบ้าง) เมื่อลงแล้วลบ กฺวิ เสีย
เป็นคุณนาม เป็นได้ 3 ลิงค์ เช่น วาริโช (ปุ.) วาริชา (อิต.) วาริชํ (นปุ.)
ถ้าใช้เป็นนามนามเลย คงเป็นลิงค์ใดลิงค์หนึ่งเท่านั้น เช่น สยมฺภู อุรโค ตุรโค เป็นปุงลิงค์ ปภา วิภา เป็นอิตถีลิงค์
ณี ปัจจัย
เป็น กัตตุรูป กัตตุสาธนะ ตัสสีละ แปลว่า “ผู้...โดยปกติ”
เป็น สมาสรูป กัตตุสาธนะ ตัสสีละ แปลว่า “ผู้มีการ (ความ, อัน)...เป็นปกติ”
ใน ปุงลิงค์ แจกอย่าง เสฏฺฐี,
อิตถีลิงค์ ลง อินี ปัจจัย แจกอย่าง นารี,
นปุงสกลิงค์ รัสสะ อี เป็น อิ แจกอย่าง อกฺขิ
(ป.เอก. ธมฺมจารี, ธมฺมจารินี, ธมฺมจาริ)
ณี ปัจจัย ลงหลังธาตุที่มีบทหน้าเสมอ แล้วลบ ณ เสีย เหลือไว้แต่ อี
เป็นปัจจัยที่เนื่องด้วย ณ มีอำนาจให้พฤทธิ์ต้นธาตุได้
| 1. | ธาตุพยางค์เดียว | ||
| มญฺจสายี | สี | มญฺเจ สยติ สีเลนาติ มญฺจสายี ผู้นอนบนเตียงโดยปกติ มญฺจ-สี-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| ธมฺมสฺสาวี | สุ | ธมฺมํ สุณาติ สีเลนาติ ธมฺมสฺสาวี ผู้ฟังซึ่งธรรมโดยปกติ ธมฺม-สุ-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| วิภาวี | ภู | วิภาเวติ สีเลนาติ วิภาวี ผู้ยังอรรถให้เป็นแจ้งโดยปกติ วิ-ภู-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
|
ปัจจัยนามกิตก์ ที่เนื่องด้วย ณ เช่น ณี ณฺวุ ณ ลงท้ายธาตุพยางค์เดียว คือ อา ให้แปลง อา เป็น อาย |
|||
| อทินฺนาทายี | ทา | อทินฺนํ อาทิยติ สีเลนาติ อทินฺนาทายี ผู้ถือเอาซึ่งวัตถุอันเขาไม่ให้แล้วโดยปกติ อทินฺน-อา-ทา-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| มชฺชปายี | ปา | มชฺชํ ปิวติ สีเลนาติ มชฺชปายี ผู้ดื่มซึ่งน้ำเมาโดยปกติ มชฺช-ปา-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| อุฏฺฐายี | ฐา | อุฏฺฐาติ สีเลนาติ อุฏฺฐายี ผู้ลุกขึ้นโดยปกติ อุ-ฐา-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
|
2. |
ธาตุสองพยางค์ |
||
| ธมฺมวาที | วท | ธมฺมํ วทติ สีเลนาติ ธมฺมวาที ผู้กล่าวซึ่งธรรมโดยปกติ ธมฺม-วท-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| วท | ธมฺมํ วทิตุํ สีลมสฺสาติ ธมฺมวาที ผู้มีการกล่าวซึ่งธรรมเป็นปกติ ธมฺม-วท-ณี สมาส. กัตตุ. ตัสสีละ | ||
| นิคฺคยฺหวาที | วท | นิคฺคยฺห วทติ สีเลนาติ นิคฺคยฺหวาที ผู้กล่าวข่มโดยปกติ นิคฺคยฺห-วท-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| มุสาวาที | วท | มุสา วทติ สีเลนาติ มุสาวาที ผู้กล่าวเท็จโดยปกติ มุสา-วท-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| ปุญฺญการี | กร | ปุญฺญํ กโรติ สีเลนาติ ปุญฺญการี ผู้ทำซึ่งบุญโดยปกติ ปุญฺญ-กร-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| ปาปการี | กร | ปาปํ กโรติ สีเลนาติ ปาปการี ผู้ทำซึ่งบาปโดยปกติ ปาป-กร-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| มาลาการี | กร | มาลํ กโรติ สีเลนาติ มาลาการี ผู้ทำซึ่งระเบียบโดยปกติ มาลา-กร-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| สาตจฺจการี | กร | สาตจฺเจน กโรติ สีเลนาติ สาตจฺจการี ผู้กระทำโดยติดต่อโดยปกติ สาตจฺจ-กร-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| พฺรหฺมจารี | จร | พฺรหฺมํ จรติ สีเลนาติ พฺรหฺมจารี ผู้ประพฤติซึ่งพรหมจรรย์โดยปกติ พฺรหฺม-จร-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| ปมตฺตจารี | จร | ปมตฺตํ จรติ สีเลนาติ ปมตฺตจารี ผู้ประพฤติประมาทแล้วโดยปกติ ปมตฺต-จร-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| สนฺธิจฺเฉที | ฉิท | สนฺธึ ฉินฺทติ สีเลนาติ สนฺธิจฺเฉที ผู้ตัดซึ่งที่ต่อโดยปกติ สนฺธิ "ที่ต่อ"-ฉิท-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| สุภาสิตภาสี | ภาส | สุภาสิตํ ภาสติ สีเลนาติ สุภาสิตภาสี ผู้กล่าวซึ่งคำอันเป็นสุภาษิตโดยปกติ สุภาสิต-ภาส-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| ธมฺมภาณี | ภณ | ธมฺมํ ภณติ สีเลนาติ ธมฺมภาณี ผู้กล่าวซึ่งธรรมโดยปกติ ธมฺม-ภณ-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| วาจานุรกฺขี | รกฺข | วาจํ อนุรกฺขติ สีเลนาติ วาจานุรกฺขี ผู้ตามรักษาซึ่งวาจาโดยปกติ วาจา-อนุ-รกฺข-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| กตเวที | วิท | กตํ (อุปการํ) เวเทติ สีเลนาติ กตเวที ผู้ยังบุคคลอื่นให้รู้ซึ่งอุปการะอันท่านทำแล้วโดยปกติ กต-วิท-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| ปรูปฆาตี | หน | ปเร หนติ สีเลนาติ ปรูปฆาตี ผู้เข้าไปฆ่าซึ่งสัตว์อื่นโดยปกติ ปร-อุป-หน-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| ปาณาติปาตี | ปต | ปาณํ อติปาเตติ สีเลนาติ ปาณาติปาตี ผู้ยังสัตว์มีปราณให้ตกล่วงไปโดยปกติ ปาณ-อติ-ปต-เณ-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| สาวตฺถีวาสิโน | วส | สาวตฺถิยํ วสนฺติ สีเลนาติ สาวตฺถีวาสิโน (ชนา) ผู้อยู่ในเมืองสาวัตถีโดยปกติ สาวตฺถี-วส-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| ทิสาวาสิโน | วส | ทิสาสุ วสนฺติ สีเลนาติ ทิสาวาสิโน (ภิกฺขุ) ผู้อยู่ในทิศโดยปกติ ทิสา-วส-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| ธมฺมชีวี | ชีว | ธมฺเมน ชีวติ สีเลนาติ ธมฺมชีวี ผู้เป็นอยู่โดยธรรมโดยปกติ ธมฺม-ชีว-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| สุขวิหารี | หร | สุเขน วิหรติ สีเลนาติ สุขวิหารี ผู้อยู่โดยผาสุกโดยปกติ สุข-วิ-หร-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| ปารคามี | คม | ปารํ คจฺฉติ สีเลนาติ ปารคามี ผู้ถึงซึ่งฝั่งโดยปกติ ปาร-คม-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| ปารคเวสี | คเวส | ปารํ คเวสติ สีเลนาติ ปารคเวสี ผู้แสวงหาซึ่งฝั่งโดยปกติ ปาร-คเวส-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| ปรทารูปเสวี | เสว | ปรทารํ อุปเสวติ สีเลนาติ ปรทารูปเสวี ผู้เข้าไปเสพซึ่งภรรยาของผู้อื่นโดยปกติ ปรทาร-อุป-เสว-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| สมฺปริวตฺตสายี | สี | สมฺปริวตฺโต สยติ สีเลนาติ สมฺปริวตฺตสายี ผู้นอนเป็นไปรอบพร้อมแล้วโดยปกติ สมฺปริวตฺต-สี-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| ธมฺมรูจี | รุจ | ธมฺมํ โรเจติ สีเลนาติ ธมฺมรูจี ผู้ชอบใจซึ่งธรรมโดยปกติ ธมฺม-รุจ-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| วุฑฺฒาปจายี | จาย | วุฑฺฒานํ อปจายติ สีเลนาติ วุฑฺฒาปจายี ผู้ประพฤติอ่อนน้อมต่อผู้เจริญโดยปกติ วุฑฺฒ-อป-จาย-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| ปรวชฺชานุปสฺสี | ทิส | ปรวชฺชํ อนุปสฺสติ สีเลนาติ ปรวชฺชานุปสฺสี ผู้ตามเห็นซึ่งโทษของผู้อื่นโดยปกติ ปรวชฺช-อนุ-ทิส-ณี กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
|
แปลงตัวธาตุ หรือพยัญชนะที่สุดธาตุได้บ้าง |
|||
| ภยทสฺสี | ทิส | ภยํ ปสฺสติ สีเลนาติ ภยทสฺสี ผู้เห็นซึ่งภัยโดยปกติ ภย-ทิส-ณี แปลง ทิส เป็น ทสฺส กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| ปาณฆาตี | หน | ปาเณ หนติ สีเลนาติ ปาณฆาตี ผู้ฆ่าซึ่งสัตว์โดยปกติ ปาณ-หน-ณี แปลง หน เป็น ฆาต กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| กามโภคี | ภุช | กามํ ภุญฺชติ สีเลนาติ กามโภคี ผู้บริโภคซึ่งกามโดยปกติ กาม-ภุช-ณี แปลง ช เป็น ค กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
ณฺวุ ปัจจัย
เป็น กัตตุรูป กัตตุสาธนะ แปลว่า “ผู้...”
ปุงลิงค์ มีรูปเป็น อก แจกอย่าง ปุริส,
อิตถีลิงค์ แปลง อ เป็น อิ แล้วลง อา การันต์ มีรูปเป็น อิกา แจกอย่าง กญฺญา
นปุงสกลิงค์ มีรูปเป็น อก แจกอย่าง กุล
(ป. เอก. นายโก, นายิกา, นายกํ)
| 1. | ธาตุพยางค์เดียว คือ อา แปลงเป็น อาย (ด้วยอำนาจปัจจัยเนื่องด้วย ณ) | ||
| ปายโก | ปา | ปิวตีติ ปายโก ผู้ดื่ม ปา-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ทายโก | ทา | เทตีติ ทายโก ทายิกา ผู้ให้ ทา-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อนฺนทายิกา | ทา | อนฺนํ เทตีติ อนฺนทายิกา (นารี) ผู้ถวายซึ่งข้าวและน้ำ อนฺน-ทา-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อุปฏฺฐาโก | ฐา | อุปฏฺฐหตีติ อุปฏฺฐาโก อุปฏฺฐายิกา ผู้บำรุง อุป-ฐา-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| คิลานุปฏฺฐาโก | ฐา | คิลานํ ภิกฺขุํ อุปฏฺฐหตีติ คิลานุปฏฺฐาโก (ภิกฺขุ) ผู้บำรุงซึ่งภิกษุผู้เป็นไข้ คิลาน-อุป-ฐา-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| สงฺฆุปฏฺฐาโก | ฐา | สงฺฆํ อุปฏฺฐหตีติ สงฺฆุปฏฺฐาโก (ภิกฺขุ) ผู้บำรุงซึ่งสงฆ์ สงฺฆ-อุป-ฐา-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ขีรปโก | ปา | ขีรํ ปิวตีติ ขีรปโก (วจฺโฉ) (ลูกวัว) ผู้ดื่มซึ่งน้ำนม ขีร-ปา-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| นายโก | นี | เนตีติ นายโก นายิกา ผู้นำไป นี-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| โลกนายโก | นี | โลกํ เนตีติ โลกนายโก (สตฺถา) ผู้นำไปซึ่ง(สัตว์)โลก โลก-นี-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| กยโก | กี | กีณาตีติ กยโก ผู้ซื้อ กี-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| สาวโก | สุ | สุณาตีติ สาวโก สาวิกา ผู้ฟัง สุ-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ปาวโก | ปุ | ปาวตีติ ปาวโก (อคฺคิ) ผู้ชำระ, ไฟ ปุ-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ภุมฺมฏฺฐกา | ฐา | ภุมฺเม ติฏฺฐนฺตีติ ภุมฺมฏฺฐกา (เทวา) ผู้ดำรงอยู่บนภาคพื้น ภุมฺม-ฐา-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
|
2. |
ลงหลังธาตุทั้งปวง แปลง ณฺวุ เป็น อก |
||
| การโก | กร | กโรตีติ การโก การิกา ผู้ทำ กร-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| วตฺตปฺปฏิวตฺตการโก | กร | วตฺตญฺจ ปฏิวตฺตญฺจ กโรตีติ วตฺตปฺปฏิวตฺตการโก ผู้ทำซึ่งวัตรและวัตรอาศัย วตฺตปฺปฏิวตฺต-กร-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อนตฺถการโก | กร | อนตฺถํ กโรตีติ อนตฺถการโก ผู้ทำซึ่งความฉิบหายมิใช่ประโยชน์ อนตฺถ-กร-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ชาลการิกา | กร | ชาลํ กโรตีติ ชาลการิกา (ตณฺหา) ผู้กระทำซึ่งข่าย ชาล-กร-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| วิหารปฏิชคฺคโก | ชคฺค | วิหารํ ปฏิชคฺคตีติ วิหารปฏิชคฺคโก ผู้ดูแลซึ่งวิหาร วิหาร-ปฏิ-ชคฺค-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| โภชโก | ภุช | ภุญฺชตีติ โภชโก ผู้กิน, ผู้บริโภค ภุช-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| วนจรโก | จร | วเน จรตีติ วนจรโก ผู้เที่ยวไปในป่า วน-จร-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ธมฺมโฆสโก | โฆส | ธมฺมํ โฆเสตีติ ธมฺมโฆสโก ผู้ป่าวร้องซึ่งธรรม ธมฺม-โฆส-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อนุสาสโก | สาส | อนุสาสตีติ อนุสาสโก ผู้ตามสอน อนุ-สาส-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| สหายโก | อิ | สห อยตีติ สหายโก ผู้ไปร่วมกัน, สหาย สห-อิ-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| คามโภชโก | ภุช | คามํ ภุญฺชตีติ คามโภชโก ผู้บริโภคซึ่งบ้าน, ผู้ใหญ่บ้าน คาม-ภุช-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ยาจโก | ยาจ | ยาจตีติ ยาจโก ผู้ขอ ยาจ-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| นาฏกา | นฏ | นฏตีติ นาฏกา (อิตฺถี) ผู้ฟ้อนรำ นฏ-ณฺวุ (ไม่แปลงเป็น อิ) กัตตุ. กัตตุ. | |
| รกฺขโก | รกฺข | รกฺขตีติ รกฺขโก รกฺขิกา ผู้รักษา รกฺข-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| สหปํสุกีฬโก | กีฬ | สห ปํสุํ กีฬตีติ สหปํสุกีฬโก (ทารโก) ผู้เล่นซึ่งฝุ่นร่วมกัน สห-ปํสุ-กีฬ-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อารกฺขโก | รกฺข | อารกฺขตีติ อารกฺขโก ผู้รักษาทั่ว อา-รกฺข-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| วํสานุรกฺขโก | รกฺข | วํสํ อนุรกฺขตีติ วํสานุรกฺขโก ผู้ตามรักษาซึ่งวงศ์ วํส-อนุ-รกฺข-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| คาหโก | คห | คณฺหาตีติ คาหโก ผู้จับ คห-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| กสฺสโก กสโก | กส | กสฺสตีติ กสฺสโก กสโก ผู้ไถ, ชาวนา กส-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| สุสานโคปิกา | คุป | สุสานํ โคเปตีติ สุสานโคปิกา (อิตฺถี) ผู้เฝ้าซึ่งสุสาน สุสาน-คุป-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ฉวฑาหโก | ฑห | ฉวํ ฑหตีติ ฉวฑาหโก ฉวฑาหิกา ผู้เผาซึ่งซากศพ ฉว-ฑห-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| กุหโก | กุห | กุเหตีติ กุหโก ผู้โกหก กุห-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| คเวสโก | คเวส | คเวสตีติ คเวสโก ผู้แสวงหา คเวส-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อนุกมฺปโก | กมฺป | อนุกมฺเปตีติ อนุกมฺปโก ผู้อนุเคราะห์, ผู้เอ็นดู อนุ-กมฺป-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| โลกานุกมฺปโก | กมฺป | โลกํ อนุกมฺเปตีติ โลกานุกมฺปโก (พุทฺโธ) ผู้อนุเคราะห์ซึ่งโลก โลก-อนุ-กมฺป-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อาจริยปูชโก | ปูช | อาจริยํ ปูเชตีติ อาจริยปูชโก ผู้บูชาซึ่งอาจารย์ อาจริย-ปูช-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ปติปูชิกา | ปูช | ปตึ ปูเชตีติ ปติปูชิกา (อิตฺถี) ผู้บูชาซึ่งผัว ปติ-ปูช-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ปริจาริกา | จร | ปริจรตีติ ปริจาริกา (อิตฺถี) ผู้บำเรอ (ผู้อยู่รอบๆ ตัว คอยรับใช้) ปริ-จร-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| สมาทปโก | ทย | สมาทเปตีติ สมาทปโก ผู้ชักชวน สํ-อา-ทย-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| กุลทูสโก | ทุส | กุลํ ทุสฺสตีติ กุลทูสโก (ภิกฺขุ) ผู้ประทุษร้ายซึ่งตระกูล กุล-ทุส-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| กุฏิทูสโก | ทุส | กุฏึ ทุสฺสตีติ กุฏิทูสโก (ภิกฺขุ) ผู้ประทุษร้ายซึ่งกุฏิ กุฏิ-ทุส-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ตจฺฉโก | ตจฺฉ | ตจฺฉตีติ ตจฺฉโก ผู้ถาก ตจฺฉ-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อหึสโก | หึส | น หึสตีติ อหึสโก (มุนิ) ผู้ไม่เบียดเบียน น-หึส-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| เมธคา | เมธ | เมธตีติ เมธคา (ธมฺมชาติ) ผู้เบียดเบียน เมธ-ณฺวุ (ไม่แปลง อ เป็น อิ, แปลง ก เป็น ค) กัตตุ. กัตตุ. | |
| มหลฺลโก | ลา | มหตฺตํ ลาติ คณฺหาตีติ มหลฺลโก ผู้ถือเอาซึ่งความเป็นผู้ใหญ่, คนแก่ มหนฺต-ลา-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| มาตุโปสโก | ปุส | มาตรํ โปเสตีติ มาตุโปสโก (โพธิสตฺโต) ผู้เลี้ยงซึ่งมารดา มาตุ-ปุส-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อุปาสโก | อาส | (รตนตฺตยํ) อุปาสตีติ อุปาสโก อุปาสิกา ผู้นั่งใกล้ (ซึ่งพระรัตนตรัย) อุป-อาส-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| เทสโก | ทิส | เทเสตีติ เทสโก ผู้แสดง ทิส-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ธมฺมเทสโก | ทิส | ธมฺมํ เทเสตีติ ธมฺมเทสโก (ภิกฺขุ) ผู้แสดงซึ่งธรรม ธมฺม-ทิส-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ภตฺตุทฺเทสโก | ทิส | ภตฺตํ อุทฺเทเสตีติ ภตฺตุทฺเทสโก (ภิกฺขุ) ผู้แสดงขึ้นซึ่งภัตร, ผู้แจกภัตร ภตฺต-ทิส-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| มคฺคุทฺเทสโก | ทิส | มคฺคํ อุทฺเทเสตีติ มคฺคุทฺเทสโก ผู้แสดงขึ้นซึ่งหนทาง มคฺค-ทิส-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ธนปาลโก | ปาล | ธนํ ปาเลตีติ ธนปาลโก ผู้รักษาซึ่งทรัพย์ ธน-ปาล-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| โคปาลโก | ปาล | คาโว ปาเลตีติ โคปาลโก ผู้รักษาซึ่งโค โค-ปาล-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ปเวณิปาลโก | ปาล | ปเวณึ ปาเลตีติ ปเวณิปาลโก ผู้รักษาซึ่งประเพณี ปเวณิ-ปาล-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| กจวรจฺฉฑฺฑโก | ฉฑฺฑ | กจวรํ ฉฑฺเฑตีติ กจวรจฺฉฑฺฑโก กจวรจฺฉฑฺฑิกา (ทาโส ทาสี) ผู้ทิ้งซึ่งหยากเยื่อ กจวร-ฉฑฺฑ-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
|
ธาตุเหล่านี้ คือ ญา ชน สม คม ทม วธ ฯลฯ ลงแล้วไม่ต้องพฤทธิ์ต้นธาตุด้วยอำนาจปัจจัยเนื่องด้วย ณ |
|||
| หตฺถิทมโก | ทม | หตฺถึ ทเมตีติ หตฺถิทมโก ผู้ฝึกซึ่งช้าง, ควาญช้าง หตฺถี-ทม-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| กุลทมโก | ทม | กุลํ ทเมตีติ กุลทมโก (เถโร) ผู้ฝึกซึ่งตระกูล กุล-ทม-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
|
เฉพาะ ญา ธาตุ แปลง ณฺวุ เป็น อานนก |
|||
| ชานนโก | ญา | ชานาตีติ ชานนโก ผู้รู้ ญา-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| เภสชฺชชานนโก | ญา | เภสชฺชํ ชานาตีติ เภสชฺชชานนโก ผู้รู้ซึ่งเภสัช เภสชฺช-ญา-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
|
แปลงตัวธาตุ หรือพยัญชนะที่สุดธาตุได้บ้าง |
|||
| ฆาตโก วธโก | หน | หนตีติ ฆาตโก วธโก ผู้ฆ่า หน-ณฺวุ แปลง หน เป็น ฆาต หรือ วธ กัตตุ. กัตตุ. | |
| โคฆาตโก | หน | คาโว หนตีติ โคฆาตโก ผู้ฆ่าซึ่งโค โค-หน-ณฺวุ แปลง หน เป็น ฆาต กัตตุ. กัตตุ. | |
| โจรฆาตโก | หน | โจรํ หนตีติ โจรฆาตโก ผู้ฆ่าซึ่งโจร โจร-หน-ณฺวุ แปลง หน เป็น ฆาต กัตตุ. กัตตุ. | |
| หํสฆาตโก | หน | หํสํ หนตีติ หํสฆาตโก ผู้ฆ่าซึ่งหงส์ หํส-หน-ณฺวุ แปลง หน เป็น ฆาต | |
|
ในเหตุกัตตุวาจก ลงเหตุปัจจัย 4 ตัว |
|||
| ชนโก | ชน | ชเนตีติ ชนโก ชนิกา ผู้(ยังบุตร)ให้เกิด, พ่อ-แม่ ชน-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| สมฺปหํสโก | หส | สมฺปหํเสตีติ สมฺปหํสโก ผู้(ยังชน)ให้ร่าเริง สํ-ป-หส-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ | |
| สมุตฺเตชโก | ติช | สมุตฺเตเชตีติ สมุตฺเตชโก ผู้(ยังชน)ให้อาจหาญ สํ-อุ-ติช-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ | |
| การาปโก | กร | การาเปตีติ การาปโก ผู้(ยังชน)ให้ทำ กร-ณาเป-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ | |
| การโก | กร | การาเปตีติ การโก ผู้(ยังชน)ให้ทำ กร-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ | |
| ปติฏฺฐาปโก | ฐา | ปติฏฺฐาเปตีติ ปติฏฺฐาปโก ผู้(ยังชน)ให้ดำรงอยู่ ปติ-ฐา-ณาเป-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ | |
| หตฺถิมารโก | มร | หตฺถึ มาเรตีติ หตฺถิมารโก ผู้ยังช้างให้ตาย, พราน(ล่า)ช้าง หตฺถี-มร-เณ-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ | |
| กปฺปวินาสโก | นส | กปฺปํ วินาเสตีติ กปฺปวินาสโก (อคฺคิ) ผู้ยังกัปให้พินาศ กปฺป-วิ-นส-เณ-ณฺวุ กัตตุ. กัตตุ | |
|
ณฺวุ ปัจจัย ให้แปลหักฉัฏฐีวิภัตติ เป็นทุติยาวิภัตติ ได้ |
|||
|
สพฺรหฺมจารีนํ อนุกมฺปโก ผู้เอ็นดูซึ่งเพื่อนสพรหมจารีทั้งหลาย ธมฺมสฺส เทสโก ผู้แสดงซึ่งธรรม |
|||
ตุ ปัจจัย
เป็น กัตตุรูป กัตตุสาธนะ แปลว่า “ผู้...”
เป็น กัตตุรูป กัตตุสาธนะ ตัสสีละ แปลว่า “ผู้...โดยปกติ”
เป็น อุ การันต์ ปุงลิงค์ แจกอย่าง สตฺถุ
| 1. | ธาตุพยางค์เดียว เป็น อา คง อา ไว้ | ||
| ทาตา | ทา | ททาตีติ ทาตา ผู้ให้ ทา-ตุ (เอา อุ เป็น อา ลบ สิ) | |
| ทา | เทติ สีเลนาติ ทาตา ผู้ให้โดยปกติ ทา-ตุ | ||
| ธาตุ ธาตา | ธา ธร | ธาเรตีติ ธาตุ ธาตา ผู้ทรงไว้ ธา ธร-ตุ (ธาตุ แจกวิภัตติอย่าง รชฺชุ) | |
| ญาตา | ญา | ชานาตีติ ญาตา ผู้รู้ ญา-ตุ | |
| อญฺญาตา | ญา | อาชานาตีติ อญฺญาตา ผู้รู้ทั่ว อา-ญา-ตุ | |
| อุฏฺฐาตา | ฐา | อุฏฺฐตีติ อุฏฺฐาตา ผู้ลุกขึ้น อุ-ฐา-ตุ | |
|
2. |
ลงหลังธาตุสระอื่นนอกจาก อา พฤทธิ์ได้ |
||
| โสตา | สุ | สุณาตีติ โสตา ผู้ฟัง สุ-ตุ | |
| เนตา | นี | เนตีติ เนตา ผู้นำไป นี-ตุ | |
| ภวิตา | ภู | ภวตีติ ภวิตา ผู้เป็น ภู-ตุ (ลง อิ อาคม) | |
| เชตา | ชิ | ชินาตีติ เชตา ผู้ชนะ ชิ-ตุ | |
| อกฺขาตา | ขา | อกฺขายตีติ อกฺขาตา ผู้บอก อา-ขา-ตุ | |
|
ธาตุมี จ ท ร น เป็นที่สุด ลบที่สุดธาตุ แล้วซ้อน ตฺ |
|||
| วตฺตา | วจ | วจตีติ วตฺตา ผู้กล่าว วจ-ตุ | |
| เภตฺตา | ภิท | ภินฺทตีติ เภตฺตา ผู้ทำลาย ภิท-ตุ | |
| ขตฺตา | ขน | ขนตีติ ขตฺตา ผู้ขุด ขน-ตุ | |
| กตฺตา | กร | กโรตีติ กตฺตา ผู้ทำ กร-ตุ | |
| ภตฺตา | ภร | ภรตีติ ภตฺตา ผู้เลี้ยง, ผู้เลี้ยงดู, ภัสดา ภร-ตุ | |
|
หมวด ทิว ธาตุ ลง ย ปัจจัย แล้วแปลง ย กับที่สุดธาตุ |
|||
| พุชฺฌิตา | พุธ | พุชฺฌตีติ พุชฺฌิตา ผู้รู้ พุธ-ตุ | |
| ยุชฺฌิตา | ยุธ | ยุชฺฌตีติ ยุชฺฌิตา ผู้รบ ยุธ-ตุ | |
| วชฺฌตา | หน | หนตีติ วชฺฌตา ผู้ฆ่า หน>วธ-ย-ตุ | |
| อุปฺปชฺชตา | ปท | อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปชฺชตา ผู้เกิดขึ้น อุ-ปท-ย-ตุ | |
|
หมวด จุร ลง เณ ณย ปัจจัย |
|||
| โจเรตา | จุร | โจเรตีติ โจเรตา ผู้ขโมย จุร-เณ-ตุ | |
| ปาลยิตา | ปาล | ปาลยตีติ ปาลยิตา ผู้รักษา ปาล-ณย-ตุ | |
|
หลัง คม หน ชน ธาตุเป็นต้น ลบที่สุดธาตุ ซ้อน นฺ |
|||
| คนฺตา | คม | คจฺฉตีติ คนฺตา ผู้ไป คม-ตุ | |
| หนฺตา | หน | หนตีติ หนฺตา ผู้ฆ่า หน-ตุ | |
| ชนฺตุ | ชน | ชายตีติ ชนฺตุ ผู้เกิด ชน-ตุ (แจกอย่าง ครุ) | |
|
ถ้าไม่แปลงธาตุ ให้ลง อิ อาคม เสมอ |
|||
| สริตา | สร | สรตีติ สริตา ผู้แล่นไป, ผู้ระลึก สร-ตุ | |
| รกฺขิตา | รกฺข | รกฺขตีติ รกฺขิตา ผู้รักษา รกฺข-ตุ | |
| นิทฺทายิตา | ทา | นิทฺทายตีติ นิทฺทายิตา ผู้หลับ นิ-ทา-ย-อิ-ตุ | |
|
ในเหตุกัตตุวาจก ลงเหตุปัจจัย 4 ตัว |
|||
| ปโพเธตา | พุธ | ปโพเธตีติ ปโพเธตา ผู้ให้รู้ ป-พุธ-เณ-ตุ | |
| สาเรตา | สร | สาเรตีติ สาเรตา ผู้ให้ระลึก สร-เณ-ตุ | |
|
ตุ ปัจจัย แปลหักฉัฏฐีวิภัตติ เป็นทุติยาวิภัตติได้ |
|||
|
อคฺคสฺส ทาตา (ชโน) ชนผู้ให้ ซึ่งสิ่งที่เลิศ ธมฺมสฺส อญฺญาตาโร (ชนา) ชน ท. ผู้รู้ทั่ว ซึ่งธรรม |
|||
รูปัจจัย
เป็น กัตตุรูป กัตตุสาธนะ ตัสสีละ แปลว่า “ผู้...โดยปกติ”
เป็น สมาสรูป กัตตุสาธนะ ตัสสีละ แปลว่า “ผู้มีการ (ความ, อัน)...เป็นปกติ”
เป็นปุงลิงค์ อู การันต์ แจกอย่าง วิญฺญู หรือ อุ การันต์ แจกอย่าง ครุ
| 1. | ลงหลังธาตุทั้งปวง ลบ รฺ แล้วลบที่สุดธาตุ | ||
| ปารคู | คม | ปารํ คจฺฉติ สีเลนาติ ปารคู ผู้ถึงซึ่งฝั่งโดยปกติ ปาร-คม-รู | |
| คม | ปารํ คนฺตุํ สีลมสฺสาติ ปารคู ผู้มีการถึงซึ่งฝั่งเป็นปกติ ปาร-คม-รู | ||
| เวทคู | คม | เวทํ คจฺฉติ สีเลนาติ เวทคู ผู้ถึงซึ่งเวทโดยปกติ เวท-คม-รู | |
| อนฺตคู | คม | อนฺตํ คจฺฉติ สีเลนาติ อนฺตคู ผู้ถึงซึ่งที่สุดโดยปกติ อนฺต-คม-รู | |
| อทฺธคู | คม | อทฺธานํ คจฺฉติ สีเลนาติ อทฺธคู ผู้ไปสู่ทางยาวไกลโดยปกติ อทฺธา-คม-รู | |
| ธมฺมญฺญู | ญา | ธมฺมํ ชานาติ สีเลนาติ ธมฺมญฺญู ผู้รู้ซึ่งธรรมโดยปกติ ธมฺม-ญา-รู ซ้อน ญฺ | |
| มตฺตญฺญู | ญา | มตฺตํ ชานาติ สีเลนาติ มตฺตญฺญู ผู้รู้ซึ่งประมาณโดยปกติ มตฺต-ญา-รู | |
| สพฺพญฺญู | ญา | สพฺพํ ชานาติ สีเลนาติ สพฺพญฺญู ผู้รู้ซึ่งสิ่งทั้งปวงโดยปกติ สพฺพ-ญา-รู | |
| วรญฺญู | ญา | วรํ ชานาติ สีเลนาติ วรญฺญู ผู้รู้ซึ่งสิ่งอันประเสริฐโดยปกติ วร-ญา-รู | |
| วทญฺญู | ญา | (ยาจกานํ) วทํ ชานาติ สีเลนาติ วทญฺญู ผู้รู้ซึ่งถ้อยคำ(ของยาจก)โดยปกติ วท-ญา-รู | |
| กตญฺญู | ญา | กตํ (อุปการํ) ชานาติ สีเลนาติ กตญฺญู ผู้รู้ซึ่งอุปการะอันท่านทำแล้วโดยปกติ กต-ญา-รู | |
| รตฺตญฺญู | ญา | รตฺตึ ชานาติ สีเลนาติ รตฺตญฺญู ผู้รู้ซึ่งราตรีโดยปกติ รตฺติ-ญา-รู (เอา อิ เป็น อ) | |
| วิญฺญู | ญา | วิชานาติ สีเลนาติ วิญฺญู ผู้รู้วิเศษโดยปกติ วิ-ญา-รู | |
| ภิกฺข และ อิกฺข ธาตุ ไม่ลบที่สุดธาตุ และรัสสะ อู เป็น อุ เช่น | |||
| ภิกฺขุ | ภิกฺข | ภิกฺขติ สีเลนาติ ภิกฺขุ ภิกฺขุนี ผู้ขอโดยปกติ, ภิกษุ, ภิกษุณี ภิกฺข-รู | |
| อิกฺข | (สํสาเร) ภยํ อิกฺขติ สีเลนาติ ภิกฺขุ ภิกฺขุนี ผู้เห็นภัยในสังสารโดยปกติ ภย-อิกฺข-รู ลบ ย | ||
| 3. | แปลงตัวธาตุ หรือพยัญชนะที่สุดธาตุได้บ้าง | ||
| วธู | หน | หนติ สีเลนาติ วธู ผู้ฆ่าโดยปกติ, หญิงสาว หน-รู แปลง หน เป็น วธ | |
กิจจปัจจัย เป็นเครื่องหมายกัมมสาธนะ และ ภาวสาธนะ
ข
เป็น กัมมรูป กัมมสาธนะ แปลว่า “อันเขา...”, “อันเขาพึง...”
ปุงลิงค์ แจกอย่าง ปุริส,
อิตถีลิงค์ ลง อา ปัจจัย แจกอย่าง กญฺญา,
นปุงสกลิงค์ แจกอย่าง กุล
(ป.เอก. สุลโภ, สุลภา, สุลภํ)
ข ปัจจัย มีอำนาจให้พฤทธิ์ได้ เหมือนปัจจัยที่เนื่องด้วย ณ ลงแล้วลบ ขฺ ลบเสีย
ลงหลังธาตุที่มีบทหน้า 3 ตัว คือ ทุ (ยาก ลำบาก), สุ (สุข สบาย ง่าย), อีสํ (หน่อยหนึ่ง)
| 1. | ทุ เป็น บทหน้า | ||
| ทุกฺกรํ | กร |
ทุกฺเขน กริยตีติ ทุกฺกรํ (กมฺมํ) อันเขาทำโดยยาก ทุ-กร-ข ซ้อน กฺ กัมมรูป กัมมสาธนะ กรรมใด อันเขา ย่อมทำ โดยยาก เหตุนั้น กรรมนั้น ชื่อว่า อันเขาทำได้โดยยาก |
|
| ทุพฺภโร | ภร | ทุกฺเขน ภริยตีติ ทุพฺภโร อันเขาเลี้ยงได้โดยยาก ทุ-ภร-ข | |
| ทุพฺพโจ | วจ | ทุกฺเขน วจิยตีติ ทุพฺพโจ อันเขาว่ากล่าวได้โดยยาก ทุ-วจ-ข | |
| ทุทฺทสํ | ทิส | ทุกฺเขน ทสฺสิตพฺพนฺติ ทุทฺทสํ (จิตฺตํ) อันเขาพึงเห็นได้โดยยาก ทุ-ทิส-ข เอา อิ เป็น อ ซ้อน ทฺ | |
| สุทุทฺทสํ | ทิส | สุฏฺฐุ ทุกฺเขน ทสฺสิตพฺพนฺติ สุทุทฺทสํ (จิตฺตํ) อันเขาพึงเห็นได้โดยยากด้วยดี สุ-ทุ-ทิส-ข ลบ อิ ซ้อน ทฺ | |
| ทุลฺลภา | ลภ | ทุกฺเขน ลพฺภตีติ ทุลฺลภา (ภิกฺขา) อันเขา(หา)ได้โดยยาก ทุ-ลภ-ข | |
| ทุรกฺขํ | รกฺข | ทุกฺเขน รกฺขิยตีติ ทุรกฺขํ (จิตฺตํ) อันเขารักษาได้โดยยาก ทุ-รกฺข-ข | |
| ทุรนุโพโธ | พุธ | ทุกฺเขน อนุพุชฺฌิตพฺโพติ ทุรนุโพโธ (ธมฺโม) อันเขาพึงรู้ตามโดยยาก ทุ-อนุ-พุธ-ข ลง รฺ อาคม | |
| ทุชฺชีวํ | ชีว |
ทุกฺเขน ชีวยเตติ ทุชฺชีวํ ความเป็นอยู่โดยยาก ทุ-ชีว-ข ซ้อน ชฺ ภาวรูป ภาวสาธนะ อันเขา ย่อมเป็นอยู่ โดยยาก เหตุนั้น ชื่อว่า ความเป็นอยู่โดยยาก |
|
| ทุชฺชาโน | ญา | ทุชฺชานิตพฺโพติ ทุชฺชาโน (ชีวิตนฺตราโย) อันเขาพึงรู้ได้ยาก ทุ-ญา-นา-ข กัม. กัม. | |
| ญา | ทุกฺเขน ญายตีติ ทุชฺชาโน (ชโน/กมฺมวิปาโก) อันเขาพึงรู้ได้ยาก ทุ-ญา-นา-ข กัม. กัม. | ||
| 2. | สุ เป็น บทหน้า | ||
| สุกรํ | กร | สุเขน กริยตีติ สุกรํ (กมฺมํ) อันเขาทำได้โดยง่าย สุ-กร-ข | |
| สุภโร | ภร | สุเขน ภริยตีติ สุภโร อันเขาเลี้ยงได้โดยง่าย สุ-ภร-ข | |
| สุวโจ | วจ | สุเขน วจิยตีติ สุวโจ อันเขาว่ากล่าวได้โดยง่าย สุ-วจ-ข | |
| สุทสฺสํ | ทิส | สุเขน ปสฺสิตพฺพนฺติ สุทสฺสํ (วชฺชํ) อันเขาพึงเห็นได้โดยง่าย สุ-ทิส-ข แปลง ทิส เป็น ทสฺส | |
| สุลภา | ลภ | สุเขน ลพฺภตีติ สุลภา (ภิกฺขา) อันเขา(หา)ได้โดยง่าย สุ-ลภ-ข | |
| สุชีวํ | ชีว |
สุเขน ชีวยเตติ สุชีวํ สุ-ชีว-ข อันเขา ย่อมเป็นอยู่ โดยง่าย เหตุนั้น ชื่อว่า ความเป็นอยู่ได้โดยง่าย |
|
| 3. | อีสํ เป็น บทหน้า | ||
| อีสกฺกรํ | กร | อีสํ กริยตีติ อีสกฺกรํ (กมฺมํ) อันเขาทำได้นิดหน่อย อีสํ-กร-ข ซ้อน กฺ | |
ณฺย ปัจจัย
เป็น กัมมรูป กัมมสาธนะ แปลว่า “อันเขา...”, “อันเขาพึง...”
ปุงลิงค์ แจกอย่าง ปุริส,
อิตถีลิงค์ ลง อา ปัจจัย แจกอย่าง กญฺญา,
นปุงสกลิงค์ แจกอย่าง กุล
(ป.เอก. เทยฺโย, เทยฺยา, เทยฺยํ)
ณฺย ปัจจัย เป็นปัจจัยที่เนื่องด้วย ณ มีอำนาจให้พฤทธิ์ต้นธาตุได้ แล้วลบ ณฺ เสีย เหลือไว้แต่ ย
| 1. | ลงหลังธาตุพยางค์เดียว ถ้าเป็น อา แปลง อา กับ ณฺย เป็น เอยฺย | ||
| เทยฺยํ | ทา | ทาตพฺพนฺติ เทยฺยํ (วตฺถุ) อันเขาพึงให้ ทา-ณฺย | |
| เญยฺโย | ญา | ญาตพฺโพติ เญยฺโย (ธมฺโม) อันเขาพึงรู้ ญา-ณฺย | |
| วิญฺเญยฺยํ | ญา | วิญฺญาตพฺพนฺติ วิญฺเญยฺยํ (อารมฺมณํ) อันเขาพึงรู้แจ้ง วิ-ญา-ณฺย | |
| สุวิญฺเญยฺโย | ญา | สุเขน วิชานิตพฺโพติ สุวิญฺเญยฺโย (ธมฺโม) อันเขาพึงรู้แจ้งโดยง่าย สุ-วิ-ญา-ณฺย | |
| มารเธยฺยํ | ธา | มาเรน ธาเรตพฺพนฺติ มารเธยฺยํ (ฐานํ) อันมารพึงทรงไว้, (บ่วงแห่งมาร) มาร-ธา-ณฺย | |
| เนยฺยํ | นี | เนตพฺพนฺติ เนยฺยํ (วตฺถุ) อันเขาพึงนำไป นี-ณฺย ซ้อน ยฺ | |
| เนยฺโย | นี | เนตพฺโพติ เนยฺโย (สตฺโต) อันเขาพึงแนะนำ นี-ณฺย ซ้อน ยฺ | |
| เวเนยฺโย | นี | วิเนตพฺโพติ เวเนยฺโย อันเขาพึงแนะนำ วิ-นี-ณฺย ซ้อน ยฺ | |
| 2. | ธาตุ 2 พยางค์ขึ้นไป ลบ ณฺ แล้วคง ย ไว้ | ||
| นิวารยํ | วร | นิวาเรตพฺพนฺติ นิวารยํ (กมฺมํ) อันเขาพึงห้าม นิ-วร-ณฺย | |
| ทุนฺนิวารยํ | วร | ทุกฺเขน นิวาริยตีติ ทุนฺนิวารยํ (จิตฺตํ) อันเขาห้ามได้โดยยาก ทุ-นิ-วร-ณฺย | |
| 3. | ธาตุ 2 พยางค์ขึ้นไป ลบ ณฺ แล้วคง ย ไว้ ถ้าไม่แปลงเป็นอย่างอื่น ลง อิ อาคม | ||
| การิยํ | กร | กาตพฺพนฺติ การิยํ (กมฺมํ) อันเขาพึงทำ กร-ณฺย | |
| หาริยํ | หร | หริตพฺพนฺติ หาริยํ (กมฺมํ) อันเขาพึงนำไป หร-ณฺย | |
| ภาริยํ | ภร | ภริตพฺพนฺติ ภาริยํ (กมฺมํ) อันเขาพึงนำไป ภร-ณฺย | |
| จริยา | จร | จรณํ จริยา ความประพฤติ จร-ณฺย ไม่ทีฆะต้นธาตุ | |
| จร | จริตพฺพนฺติ จริยา ความประพฤติ จร-ณฺย ไม่ทีฆะต้นธาตุ | ||
| ธมฺมจริยา | จร | ธมฺมสฺส จรณํ ธมฺมจริยา ความประพฤติซึ่งธรรม ธมฺม-จร-ณฺย ไม่ทีฆะต้นธาตุ | |
| อาจริโย | จร | อาทเรน จริตพฺโพติ อาจริโย (เถโร) อันศิษย์พึงประพฤติโดยเอื้อเฟื้อ อา-จร-ณฺย ไม่ทีฆะต้นธาตุ | |
| 4. | ลบ ณฺ แล้วแปลง ย กับพยัญชนะที่สุดธาตุเป็นอย่างอื่น | ||
| ลพฺภํ | ลภ | ลภิตพฺพนฺติ ลพฺภํ (วตฺถุ) อันเขาพึงได้ ลภ-ณฺย แปลง ภย เป็น ภ ซ้อน พฺ | |
| สิสฺโส | สาส | สาสิตพฺโพติ สิสฺโส (ชโน) อันอาจารย์พึงสั่งสอน สาส-ณฺย แปลง อา เป็น อิ แปลง สฺย เป็น สฺส | |
| วชฺฌํ | หน | (มคฺเคน) วธิตพฺพนฺติ วชฺฌํ (กิเลสชาตํ) อันมรรคพึงฆ่า หน-ณฺย แปลง หน เป็น วธ แปลง ธฺย เป็น ชฺฌ กัมม. กัมม. | |
| หน | วธิตพฺพาติ วชฺฌา (คาวี) อันเขาพึงฆ่า, ที่จะถูกเชือด หน-ณฺย กัมม. กัมม. | ||
| หน | วธนํ วชฺฌํ การฆ่า | ||
| อิจฺฉา | อีส | อิจฺฉนํ อิจฺฉา ความปรารถนา อีส-ณฺย แปลง สฺย เป็น จฺฉ | |
| 5. | หลังธาตุที่มี จ เป็นที่สุด แปลง จ เป็น ก ธาตุที่มี ช เป็นที่สุด แปลง ช เป็น ค เมื่อลงปัจจัยนามกิตก์ที่เนื่องด้วย ณ (ยกเว้น ณฺวุ) | ||
| อติวากฺยํ | วจ | อติ วจิตพฺพนฺติ อติวากฺยํ (วจนํ) อันเขาพึงกล่าวล่วงเกิน อติ-วจ-ณฺย แปลง จ เป็น ก | |
| ภาคฺยํ | ภช | ภชิตพฺพนฺติ ภาคฺยํ (วตฺถุ) อันเขาพึงแบ่ง อติ-ภช-ณฺย | |
| 6. | ธาตุที่มี ช เป็นที่สุด แปลง ย กับที่สุดธาตุ เป็น คฺค | ||
| โยคฺคํ | ยุช | ยุญฺชิตพฺพนฺติ โยคฺคํ (วตฺถุ) อันเขาพึงประกอบ ยุช-ณฺย | |
| โภคฺคํ | ภุช | ภุญฺชิตพฺพนฺติ โภคฺคํ (วตฺถุ) อันเขาพึงกิน ภุช-ณฺย | |
| 7. | หลังธาตุที่มี ช ท เป็นที่สุด แปลง ย กับที่สุดธาตุ เป็น ชฺช | ||
| ปพฺพชฺชา | วช | ปพฺพชฺชนํ ปพฺพชฺชา ป-วช-ณฺย แปลง ว เป็น พ ซ้อน พฺ | |
| วช | ปพฺพชิตพฺพนฺติ ปพฺพชฺชา ป-วช-ณฺย | ||
| วิชฺชา | วิท | วิญฺญาตพฺพาติ/เวทิตพฺพาติ วิชฺชา (ธมฺมชาติ) อันเขาพึงรู้ วิท-ณฺย แปลง ทฺย เป็น ชฺช | |
| วิท | วิชานนํ วิชฺชา ความรู้ | ||
| นิปชฺชา | ปท | นิปชฺชนํ นิปชฺชา การนอน นิ-ปท-ณฺย | |
| วชฺชํ | วจ | วตฺตพฺพนฺติ/วทิตพฺพนฺติ วชฺชํ (วจนํ) อันเขาพึงกล่าว วท-ณฺย | |
| ขชฺชํ | ขาท | ขาทิตพฺพนฺติ ขชฺชํ (วตฺถุ) อันเขาเคี้ยวกิน ขาท-ณฺย รัสสะ อา เป็น อ | |
| มชฺชํ | มท | มทิตพฺพนฺติ มชฺชํ (ปานํ) อันเขาพึงเมา มท-ณฺย | |
| โภชฺชํ | ภุช | ภุญฺชิตพฺพนฺติ โภชฺชํ (วตฺถุ) อันเขาพึงกิน ภุช-ณฺย “อนฺนํ ปานํ จ อาทาย ขชฺชํ โภชฺชํ อนปฺปกํ” | |
| นิโยชฺโช | ยุช | นิยุญฺชิตพฺโพติ นิโยชฺโช (สตฺโต) อันเขาพึงประกอบ ยุช-ณฺย | |
| 8. | หลังธาตุที่มี ม เป็นที่สุด แปลง ย กับที่สุดธาตุ เป็น มฺม | ||
| ทมฺโม | ทม | ทมิตพฺโพติ ทมฺโม อันเขาพึงฝึก/ทรมาน ทม-ณฺย | |
| คมฺโม | คม | คนฺตพฺโพติ คมฺโม (คาโม) อันเขาพึงถึง คม-ณฺย | |
| คมฺมํ | คม | คนฺตพฺพนฺติ คมฺมํ (ฐานํ, ธมฺมชาตํ) อันเขาพึงถึง คม-ณฺย | |
| คม | คมนํ คมฺมํ การไป, การถึง คม-ณฺย | ||
| 9. | หลังธาตุที่มี ห เป็นที่สุด แปลง ย กับที่สุดธาตุ เป็น ยฺห | ||
| ปสยฺโห | สห | ปสหิตพฺโพติ ปสยฺโห อันเขาพึงข่ม ป-สห "ข่ม ข่มเหง ครอบงำ"-ณฺย | |
| สห | ปสหนํ ปสยฺโห การข่ม ป-สห "ข่ม ข่มเหง ครอบงำ"-ณฺย | ||
| คารยฺหํ | ครห | ครหิตพฺพนฺติ คารยฺหํ (กมฺมํ) อันเขาพึงติเตียน ครห-ณฺย | |
| คยฺหํ | คห | คณฺหิตพฺพนฺติ คยฺหํ (วตฺถุ) อันเขาพึงถือ คห-ณฺย | |
| 10. | อื่นๆ | ||
| ปาฏิกงฺขา | กํข | ปฏิกงฺขิตพฺพาติ ปาฏิกงฺขา (ทุคฺคติ) อันเขาพึงหวังเฉพาะ ปฏิ-กํข-ณฺย เอา อ เป็น อา นิคคหิตเป็น งฺ แปลง ย เป็น อา | |
| กํข | ปฏิกงฺขนํ ปาฏิกงฺขา ความหวังเฉพาะ | ||
ณฺย ใช้เป็นกิริยาคุมพากย์ได้ เช่น
เต จ ภิกฺขู คารยฺหา. อนึ่ง ภิกษุ ท. เหล่านั้น อันท่าน พึงติเตียน.
วุฑฺฒิเยว ภิกฺขเว ภิกฺขูนํ ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานิ. ดูก่อนภิกษุ ท. ความเจริญนั่นเทียว อันภิกษุ ท. พึงหวังเฉพาะ, ความเสื่อมรอบ อันภิกษุ ท. ไม่พึงหวังเฉพาะ,
นตฺถิ ตุยฺหํ สุคติ, ทุคฺคติเยว ตุยฺหํ ปาฏิกงฺขา. สุคติ ย่อมไม่มี แก่เจ้า, ทุคคตินั่นเทียว อันเจ้า พึงหวังเฉพาะ.
พหู เอเต เอกสฺส มยฺหํ อวิสยฺหา. ฤาษี ท. เหล่านั่น มาก อันข้าพระองค์ ผู้เดียว ไม่พึงข่มขี่ได้.
กิตกิจจปัจจัย เป็นเครื่องหมายสาธนะทั้ง 7
อ ปัจจัย
อ ปัจจัย เป็นได้หลายสาธนะ มีอำนาจให้พฤทธิ์ได้
ปุงลิงค์ แจกอย่าง ชน,
อิตถีลิงค์ เป็น อา การันต์ แจกอย่าง กญฺญา,
นปุงสกลิงค์ แจกอย่าง กุล
(ป. เอก. ธมฺมธโร, ธมฺมธรา, ธมฺมธรํ)
การพฤทธิ์ด้วย อ ปัจจัย
| 1. | ธาตุพยางค์เดียว | ||
| อจฺจโย | อิ | อจฺจยนํ อจฺจโย ความก้าวล่วง อติ-อิ-อ ภาว. ภาว. | |
| วินิจฺฉโย | จิ | วินิจฺฉิยเต เตนาติ วินิจฺฉโย (อุปาโย) เป็นเครื่องอันเขาตัดสิน วิ-นิ-จิ-อ แปลง จ เป็น ฉ ซ้อน จฺ กัมม. กรณ. | |
| วินิจฺฉยนํ วินิจฺฉโย การตัดสิน | |||
| สนฺนิจโย | จิ | สนฺนิจยนํ สนฺนิจโย การสั่งสม สํ-นิ-จิ | |
| อุจฺจโย | จิ | อุจฺจยนํ อุจฺจโย ความสั่งสม อุ-จิ-อ | |
| ปริจโย | จิ | ปริจยนํ ปริจโย ความสั่งสม ปริ-จิ-อ | |
| ชโย | ชิ | ชยนํ ชโย ความชนะ ชิ-อ | |
| วิชโย | ชิ | วิชยนํ วิชโย ความชนะ วิ-ชิ-อ | |
| ปราชโย | ชิ | ปราชยนํ ปราชโย ความแพ้ ปรา-ชิ-อ | |
| อภิชฺฌา | เฌ | อภิมุขํ ฌายตีติ อภิชฺฌา (ธมฺมชาติ) ผู้เพ่งเล็ง อภิ-เฌ-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อภิชฺฌนํ อภิชฺฌา การเพ่งเล็ง | |||
| ปญฺญา | ญา | ปชานาตีติ ปญฺญา (ธมฺมชาติ) ผู้รู้ทั่ว, ปัญญา ป-ญา-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| สญฺญา | ญา | สญฺชานาตีติ สญฺญา (ธมฺมชาติ) ผู้รู้พร้อม, ผู้จำได้ สํ-ญา-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อญฺญํ | ญา | อาชานิตพฺพนฺติ/อญฺญาตพฺพนฺติ อญฺญํ (อรหตฺตผลํ) อันเขาพึงรู้ทั่ว อา-ญา-อ กัมม. กัมม. | |
| สุวิญฺญาปโย | ญา | สุเขน วิญฺญาเปตพฺโพติ สุวิญฺญาปโย อันเขาพึงให้รู้แจ้งโดยง่าย สุ-วิ-ญา-ณาปย-อ กัมม. กัมม. #ทุวิญฺญาปโย | |
| ปติฏฺฐา | ฐา | ปติฏฺฐานํ ปติฏฺฐา ความตั้งมั่น, (ที่พึ่ง) ปติ-ฐา-อ ภาว. ภาว. ซ้อน ฏฺ | |
| มคฺคผลฏฺโฐ | ฐา | มคฺคผเล ติฏฺฐตีติ มคฺคผลฏฺโฐ ผู้ตั้งอยู่ในมรรคและผล มคฺคผล-ฐา-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ธมฺมฏฺโฐ | ฐา | ธมฺเม ติฏฺฐตีติ ธมฺมฏฺโฐ ผู้ตั้งอยู่ในธรรม ธมฺม-ฐา-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ภุมฺมฏฺโฐ | ฐา | ภุมฺเม ติฏฺฐตีติ ภุมฺมฏฺโฐ (เทโว) ผู้ดำรงอยู่บนภาคพื้น ภุมฺม-ฐา-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ปพฺพตฏฺโฐ | ฐา | ปพฺพเต ติฏฺฐตีติ ปพฺพตฏฺโฐ (ชโน) ผู้ยืนที่ภูเขา ปพฺพต-ฐา-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อายุโท | ทา | อายุํ ททาตีติ อายุโท (ชโน) ผู้ให้ซึ่งอายุ อายุ-ทา-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อุปาทา | ทา | อุปาทียเตติ อุปาทา (ตณฺหา) อันเขายึดถือ อุป-อา-ทา-อ กัมม. กัมม. | |
| ปุรินฺทโท | ทา | ปุเร อททีติ ปุรินฺทโท (สกฺโก) ผู้ให้ก่อน ปุร-ทา-อ กัตตุ. กัตตุ. แปลง อ ที่ ร เป็น อึ เอานิคคหิต เป็น นฺ | |
| นโย | นี | นยนํ นโย การนำไป นี-อ | |
| วินโย | นี | วิเนติ เอเตนาติ วินโย (อุปาโย) เป็นเครื่องแนะนำ (ของบัณฑิต) วิ-นี-อ กัตตุ. กรณ. | |
| ปาทโป | ปา | ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป (รุกฺโข) ผู้ดื่มด้วยราก, ต้นไม้ ปาท-ปา-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| กจฺฉโป | ปา | กจฺเฉ ปิวตีติ กจฺฉโป (สตฺโต) ผู้หากินในที่ชื้นแฉะ, เต่า กจฺฉ-ปา-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ภโว | ภู | ภวติ เอตฺถาติ ภโว (ปเทโส) เป็นที่เกิด (แห่งสัตว์) ภู-อ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| ปภโว | ภู | ปฐมํ ภวติ เอตสฺมาติ ปภโว (ปเทโส) เป็นแดนเกิดก่อน (แห่งแม่น้ำ) ป-ภู-อ กัตตุ. อปาทาน. | |
| วิภโว | ภู | วิภวิตพฺโพติ วิภโว (โภโค) อันเขาพึงเสวย วิ-ภู-อ | |
| อนุสโย | สี | อนุเสตีติ อนุสโย (กิเลโส) อันนอนเนื่อง อนุ-สี-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| นิสฺสโย | สี | นิสฺสยติ นนฺติ นิสฺสโย (อาจริโย) เป็นที่อาศัย (ของศิษย์) นิ-สี-อ กัตตุ. กัมม. | |
| นิสฺสาย นํ วสตีติ นิสฺสโย (อาจริโย) เป็นที่อาศัยอยู่ (ของศิษย์) กัตตุ. กัมม. | |||
| อาสโย | สี | อาคนฺตฺวา สยติ เอตฺถาติ อาสโย (กิเลโส) เป็นที่มานอน, เป็นที่อาศัย (แห่งชน) อา-สี-อ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| อาลโย | ลี | อาลียติ เอตฺถาติ อาลโย (กิเลโส) เป็นที่อันเขาติด อา-ลี-อ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| 2. | ธาตุหลายพยางค์ | ||
| กถา | กถ | กเถติ เอตายาติ กถา (วาจา) เป็นเครื่องกล่าว (แห่งชน) กถ-อ กัตตุ. กรณ. | |
| อตฺถกถา | กถ | อตฺถํ กเถติ เอตายาติ อตฺถกถา (วาจา) เป็นเครื่องกล่าวซึ่งเนื้อความ (แห่งชน) อตฺถ-กถ-อ กัตตุ. กรณ. | |
| อตฺโถ กถิยเต เอตายาติ อตฺถกถา (วาจา) เป็นเครื่องอันเขากล่าวซึ่งเนื้อความ (แห่งชน) กัมม. กรณ. | |||
| วิจิกิจฺฉา | กิต | วิจิกิจฺฉนํ วิจิกิจฺฉา ความลังเลสงสัย วิ-กิต-ฉ-อ | |
| ชิฆจฺฉา | ฆส | ฆสิตุํ อิจฺฉา ชิฆจฺฉา ความหิว, ความปรารถนาจะกิน ฆส-ฉ-อ | |
| ชโน | ชน | ชายตีติ ชโน ผู้เกิด ชน-อ | |
| ชน | กุสลากุสลํ ชเนตีติ ชโน ผู้ยังกุศลและอกุศลให้เกิด ชน-อ | ||
| ชรา | ชร | ชีรณํ ชรา ความแก่ ชร-อ | |
| ติติกฺขา | ติช | ติติกฺขนํ ติติกฺขา ความอดกลั้น ติช-ข-อ | |
| นินฺทา | นินฺท | นินฺทนํ นินฺทา การติเตียน นิทิ-อ | |
| ปฏิปทา | ปท | ปฏิปชฺชติ เอตายติ ปฏิปทา (ธมฺมชาติ) เป็นเครื่องปฏิบัติ (แห่งชน) ปฏิ-ปท-อ กัตตุ. กรณ. | |
| ปุจฺฉา | ปุจฺฉ | ปุจฺฉนํ ปุจฺฉา การถาม ปุจฺฉ-อ | |
| ปูชา | ปูช | ปูชนํ ปูชา การบูชา ปูช-อ | |
| ปฏิสมฺภิทา | ภิท | ปฏิสมฺภิชฺชตีติ ปฏิสมฺภิทา (ปญฺญา) อันแตกฉานดีโดยต่าง ปฏิ-สํ-ภิท-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ลชฺชา | ลชฺช | ลชฺชนํ ลชฺชา ความละอาย ลชฺช-อ | |
| ปสํสา | สํส | ปสํสนํ ปสํสา ความสรรเสริญ ป-สํส-อ | |
| สิกฺขา | สิกฺข | สิกฺขิยตีติ สิกฺขา (ธมฺมชาติ) อันเขาศึกษา สิกฺข-อ กัมม. กัมม. | |
| สิกฺขนํ สิกฺขา การศึกษา | |||
| อุเปกฺขา | อิกฺข | อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขา (ธมฺมชาติ) ผู้วางเฉย, อุป-อิกฺข-อ "เข้าไปดู" กัตตุ. กัตตุ. | |
| อุเปกฺขนํ อุเปกฺขา การวางเฉย | |||
| อติกฺกโม | กม | อติกฺกมนํ อติกฺกโม การก้าวล่วง, การล่วงเกิน อติ-กม-อ | |
| ทินกโร | กร | ทินํ กโรตีติ ทินกโร ผู้ทำซึ่งวัน, พระอาทิตย์, ทินกร ทิน-กร-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| หิตกฺกโร | กร | หิตํ กโรตีติ หิตกฺกโร ผู้ทำซึ่งประโยชน์เกื้อกูล หิต-กร-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| เวยฺยาวจฺจกโร | กร | เวยฺยาวจฺจํ กโรตีติ เวยฺยาวจฺจกโร ผู้ทำซึ่งความขวนขวาย เวยฺยาวจฺจ-กร-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| กลโห | กลห | กลหนฺติ เอตฺถาติ กลโห (วาโท) เป็นที่โต้เถียง (แห่งชน) กลห-อ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| โอวาทกฺขโม | ขม | โอวาทสฺส ขมตีติ โอวาทกฺขโม (สารีปุตฺโต) ผู้อดทนต่อโอวาท โอวาท-ขม-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| วจนกฺขโม | ขม | วจนสฺส ขมตีติ วจนกฺขโม ผู้อดทนต่อถ้อยคำ วจน-ขม-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| จิตฺตกฺเขโป | ขิป | จิตฺตสฺส เขปนํ จิตฺตกฺเขโป ความกระสับกระส่ายแห่งจิต จิตฺต-ขิป-อ | |
| สมาคโม | คม | สํ อาคมนํ สมาคโม การมาพร้อมกัน สํ-อา-คม-อ | |
| เคหํ | คห | คยฺหเตติ เคหํ (วตฺถุ) อันเขาถือเอา-ยึดครอง คห-อ แปลง อ ต้นธาตุ เป็น เอ กัมม. กัมม. | |
| วิคฺคโห | คห | วิคฺคยฺหนฺติ เอตฺถาติ วิคฺคโห (เหตุ) เป็นที่ถกเถียง วิ-คห-อ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| ปคฺคโห | คห | ปคฺคหนํ ปคฺคโห การยกย่อง ป-คห-อ | |
| สงฺคโห | คห | สงฺคหนํ สงฺคโห การสงเคราะห์ สํ-คห-อ | |
| สงฺคเหตพฺโพติ สงฺคโห (ชโน) อันเขาพึงสงเคราะห์ กัมม. กัมม. | |||
| สงฺคเหตพฺโพ เตนาติ สงฺคโห (อาหาโร) เป็นเครื่องอันเขาพึงสงเคราะห์ (แห่งชน) กัมม. กรณ. | |||
| โคจโร | จร | คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร (ปเทโส) เป็นที่เที่ยวไปแห่งโค โค-จร-อ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| เอกจโร | จร | เอโก จรตีติ เอกจโร (นาโค) ผู้เที่ยวไปผู้เดียว เอก-จร-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| สพฺพญฺชโห | ชห | สพฺพธมฺมํ ชหตีติ สพฺพญฺชโห ผู้สละซึ่งธรรมทั้งปวง สพฺพ-ชห-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ชาคโร | ชาคร | ชาคโรตีติ ชาคโร ผู้ตื่น ชาคร-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ชาครณํ ชาคโร การตื่น ชาคร-อ | |||
| สนฺถโว | ถุ | สํสนฺถวนํ สนฺถโว ความคุ้นเคย สํ-ถุ-อ | |
| อาตโป | ตป | อา สมนฺตโต ตปตีติ อาตโป (สภาโว) อันเร่าร้อน อา-ตป-อ กัตตุ. กัตตุ. (สมนฺตโต โดยรอบ) | |
| ทโม | ทม | ทมนํ ทโม การฝึก, การทรมาน ทม-อ | |
| เทโว | ทิว | ทิพฺพตีติ เทโว (ชโน) ผู้เล่น, เทพ ทิว-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อุปทฺทโว | ทุ | อุปคนฺตฺวา ทวตีติ อุปทฺทโว (สภาโว) อันเข้าไปเบียดเบียน อุป-ทุ-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| วิชฺชาธโร | ธร | วิชฺชํ ธาเรตีติ วิชฺชาธโร ผู้ทรงไว้ซึ่งความรู้ วิชฺชา-ธร-อ | |
| วินยธโร | ธร | วินยํ ธาเรตีติ วินยธโร ผู้ทรงไว้ซึ่งวินัย วินย-ธร-อ | |
| ธมฺมธโร | ธร | ธมฺมํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร ผู้ทรงไว้ซึ่งธรรม ธมฺม-ธร-อ | |
| กาสาวธโร | ธร | กาสาวํ ธาเรตีติ กาสาวธโร ผู้ทรงไว้ซึ่งผ้ากาสาวะ กาสาว-ธร-อ | |
| ติปิฏกธโร | ธร | ติปิฏกานิ ธาเรตีติ ติปิฏกธโร ผู้ทรงไว้ซึ่งปิฎก 3 ติปิฏก-ธร-อ | |
| ชุตินฺธโร | ธร | ชุตึ ธาเรตีติ ชุตินฺธโร (พุทฺโธ) ผู้ทรงไว้ซึ่งความรุ่งเรือง ชุติ-ธร-อ | |
| ปํสุกูลธโร | ธร | ปํสุกูลํ ธาเรตีติ ปํสุกูลธโร (ภิกฺขุ) ผู้ทรงไว้ซึ่งผ้าบังสุกุล ปํสุกูล-ธร-อ | |
| อิทฺธิมยปตฺตจีวรธโร | ธร | อิทฺธิมยํ ปตฺตจีวรํ ธาเรตีติ อิทฺธิมยปตฺตจีวรธโร (ภิกฺขุ) ผู้ทรงไว้ซึ่งบาตรและจีวรอันสำเร็จแล้วด้วยฤทธิ์ อิทฺธิมยปตฺตจีวร-ธร-อ | |
| อุตฺตมรูปธรา | ธร | อุตฺตมํ รูปํ ธาเรตีติ อุตฺตมรูปธรา (มาคนฺทิยา) ผู้ทรงไว้ซึ่งรูปอันสูงสุด อุตฺตมรูป-ธร-อ | |
| อานนฺโท | นนฺท | อา ภุโส นนฺทยตีติ อานนฺโท ความยินดียิ่ง อา-นนฺท-อ (ภุโส โดยยิ่ง) | |
| นิปโก | ปจ | นิสฺเสสโต ปาเจติ กุสลธมฺเมติ นิปโก ผู้ยังกุศลธรรมให้สุกโดยไม่เหลือ นิ-ปจ-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| สมฺปทา | ปท | สมฺปชฺชนํ สมฺปทา ความถึงพร้อม สํ-ปท-อ | |
| สมฺปชฺชติ เอตายาติ สมฺปทา (คุณชาติ) เป็นเครื่องถึงพร้อม (แห่งชน) กัตตุ. กรณ. | |||
| ปปญฺโจ | ปจิ | (สตฺเต) ปปญฺจาเปติ เตนาติ ปปญฺโจ (ธมฺโม) เป็นเครื่องยังสัตว์ให้เนิ่นช้า ป-ปจิ-อ กัตตุ. กรณ. | |
| ปปญฺจียเตติ ปปญฺโจ ความเนิ่นช้า | |||
| ปิโย | ปิย | ปิยติ นนฺติ ปิโย (ปุตฺโต) เป็นที่รัก (แห่งบิดา) ปิย-อ กัตตุ. กัมม. | |
| อาพาโธ | พาธ | อาพาธตีติ อาพาโธ (โรโค) ผู้เบียดเบียน อา-พาธ-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| มาตาเปติภโร | ภร | มาตาปิตโร ภรตีติ มาตาเปติภโร ผู้เลี้ยงซึ่งมารดาและบิดา มาตาปิตุ-ภร-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อตฺตภโร | ภร | อตฺตานํ ภรตีติ อตฺตภโร ผู้เลี้ยงซึ่งตน อตฺต-ภร-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อตฺตสมฺภวํ | ภู | อตฺตนิ สมฺภวตีติ อตฺตสมฺภวํ (ปาปํ) อันมีพร้อมในตน อตฺต-สํ-ภู-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| โมกฺโข | มุจ | มุจฺจนํ โมกฺโข ความหลุดพ้น มุจ-อ | |
| มุจฺจนฺติ ราคาทีหิ เอเตนาติ โมกฺโข (ธมฺโม) เป็นเครื่องหลุดพ้น (แห่งชน) กัตตุ. กรณ. | |||
| มุจฺจนฺติ เอตฺถาติ โมกฺโข (ธมฺโม) เป็นที่หลุดพ้น (แห่งชน) กัตตุ. อธิกรณ. | |||
| วิโมกฺโข | มุจ | วิมุจฺจนํ วิโมกฺโข ความหลุดพ้นวิเศษ วิ-มุจ-อ | |
| สญฺญโม | ยมุ | สํยมนํ สญฺญโม ความสำรวม สํ-ยมุ-อ | |
| มโนรมา | รม | มโน รมติ เอตฺถาติ มโนรมา (ภาสา) เป็นที่รื่นรมย์แห่งใจ มน-รม-อ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| รโส | รส | รสติ ตนฺติ รโส (วิสโย) เป็นที่ยินดี รส-อ กัตตุ. กัมม. | |
| สิโรรุโห | รุห | สิรสฺมึ/สิรสา รุหตีติ สิโรรุโห (อวยโว) อันงอกขึ้นที่ศีรษะ, ผม สิร-รุห-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| วณฺณํ | วณฺณ | วณฺณิตพฺพนฺติ วณฺณํ (คุณชาตํ) อันเขาพึงพรรณนา วณฺณ-อ กัมม. กัมม. | |
| อวณฺณํ | วณฺณ | อวณฺณิตพฺพนฺติ อวณฺณํ (วชฺชํ) อันเขาไม่พึงพรรณนา น-วณฺณ-อ กัมม. กัมม. | |
| วโย | วย | วยติ ปริหานึ คจฺฉตีติ วโย (สภาโว) ผู้เสื่อมไป วย-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| สํวโร | วร | สํวรณํ สํวโร ความสำรวม สํ-วร-อ | |
| วสฺสํ | วสฺส | วสฺสตีติ วสฺสํ (อุทกํ) ผู้รด, ฝน วสฺส-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| วสฺสติ เอตฺถาติ วสฺโส (กาโล) เป็นที่รด, กาลฝน, ฤดูฝน กัตตุ. อธิกรณ. | |||
| สุขาวหํ | วห | สุขํ อาวหตีติ สุขาวหํ (ทานํ) อันนำมาซึ่งสุข สุข-อา-วห-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| หิตาวหํ | วห | หิตํ อาวหตีติ หิตาวหํ (ทานํ) อันนำมาซึ่งประโยชน์เกื้อกูล หิต-อา-วห-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| สํสคฺโค | สช | สํ สชฺชนํ สํสคฺโค ความเกี่ยวข้อง สํ-สช-อ | |
| สํสชฺชติ เตนาติ สํสคฺโค (กิเลโส) เป็นเครื่องข้อง (แห่งชน) กัมม. กรณ. | |||
| นิสฺสนฺโท | สนฺท | นิสฺสนฺเทติ เตนาติ นิสฺสนฺโท (วิปาโก) เป็นเครื่องไหลออก (แห่งกรรม) นิ-สนฺท-อ กัตตุ. กรณ. | |
| หิรินิเสโธ | สิธุ | (อนฺโต อุปฺปนฺนํ อกุสลวิตกฺกํ) หิริยา นิเสเธตีติ หิรินิเสโธ (ภิกฺขุ) ผู้ห้ามซึ่งอกุศลวิตกด้วยหิริ หิริ-นิ-สิธุ-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| กุสีโต | สีท | กุจฺฉิตํ สีทตีติ กุสีโต ผู้จมลงสู่อาการอันบัณฑิตเกลียดแล้ว กุจฺฉิต-สีท-อ คงไว้แต่ กุ แปลง ท เป็น ต กัตตุ. กัตตุ. | |
| กุจฺฉิเตน อากาเรน สีทตีติ กุสีโต ผู้จมลงโดยอาการอันบัณฑิตเกลียดแล้ว กัตตุ. กัตตุ. | |||
| วโธ | หน | หนตีติ วโธ ผู้ฆ่า หน-อ | |
| หนนํ วโธ การฆ่า | |||
| วาณิโช | อช | วาณาย อิโต จิโต จ อชตีติ วาณิโช ผู้ไปเพื่อการค้า, พ่อค้า วาณ-อช-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ปูชารโห | อรห | ปูชํ อรหตีติ ปูชารโห (ภิกฺขุ) ผู้ควรซึ่งการบูชา ปูชา-อรห-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| สมฺปราโย | อิ | สํ ปรํ ยาตพฺโพติ สมฺปราโย (ปรโลโก) อันสัตว์พึงถึงในเบื้องหน้าพร้อม สํ-ปรํ-อิ-อ กัมม. กัมม. | |
| ปจฺจูโส | อูส | ปจฺจูเสติ ติมรนฺติ ปจฺจูโส (กาโล) อันกำจัดเฉพาะซึ่งความมืด ปฏิ-อูส-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อปฺปิจฺโฉ | อิส | อปฺปํ อิจฺฉตีติ อปฺปิจฺโฉ ผู้ปรารถนาน้อย อปฺป-อิส-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| สิรึสโป | สปฺป | สิเรน สปฺปตีติ สิรึสโป (สตฺโต) ผู้เสือกไปด้วยศีรษะ สิร-สปฺป-อ เอา อ ที่ ร เป็น อึ ลบ ปฺ กัตตุ. กัตตุ. | |
| อนฺตลิกฺขจโร | จร | อนฺตลิกฺเข จรตีติ อนฺตลิกฺขจโร ผู้เที่ยวไปในกลางหาว อนฺตลิกฺข (กลางหาว)-จร-อ กัตตุ. กัตตุ. | |
| ลงหลังธาตุสำหรับตั้งเป็นชื่อ ให้ลง นุ อาคม ที่ท้ายบทหน้า แล้วแปลง นุ เป็นนิคคหิต แปลงนิคคหิตเป็นพยัญชนะที่สุดวรรค แล้วใช้เป็นอสาธารณนาม | |||
| ทีปงฺกโร | กร | ทีปํ กโรตีติ ทีปงฺกโร (พุทฺโธ) ผู้ทำซึ่งที่พึ่ง/แสงสว่าง ทีป-กร-อ พระนามของพระพุทธเจ้า | |
| เวสฺสนฺตโร | ตร | เวสฺสสฺส รจฺฉํ ตรตีติ เวสฺสนฺตโร (ราชา) ผู้ข้ามซึ่งตรอกแห่งพ่อค้า เวสฺส-ตร-อ พระนามของพระราชา | |
อิ ปัจจัย
เป็นได้หลายสาธนะ
เป็นปุงลิงค์ อิ การันต์ แจกอย่าง มุนิ
สำหรับลงหลัง ทา ธา ธาตุ เป็นต้น
| กสิ | กส | กสนํ กสิ การไถ กส-อิ |
| นิธิ | ธา | นิธิยเตติ นิธิ (ธนกุมฺโภ, สมฺปตฺติ) อันเขาฝังไว้ นิ-ธา-อิ กัมม. กัมม. |
| สนฺธิ | ธา | สนฺธิยตีติ สนฺธิ (วาจา) อันเขาต่อ สํ-ธา-อิ กัมม. กัมม. |
| สนฺนิธิ | ธา | สนฺนิธานํ สนฺนิธิ การสั่งสม สํ-นิ-ธา-อิ |
| สมาธิ | ธา | เอกาลมฺพเน สํ สุฏฺฐุ อาธานํ สมาธิ ความตั้งมั่น สํ-อา-ธา-อิ |
| สมฺมา สมํ วา จิตฺตํ อาทธาตีติ สมาธิ (ธมฺโม) ผู้ตั้งจิตไว้โดยชอบ กัตตุ. กัตตุ. | ||
| อุปาทิ | ทา | อุปาทิยเตติ อุปาทิ (ธมฺโม) อันกรรมกิเลสเข้าไปยึดไว้ อุป-อา-ทา-อิ กัมม. กัมม. |
| อุทธิ | ธา | อุทกํ ทธาตีติ อุทธิ (ปเทโส) ผู้ทรงไว้ซึ่งน้ำ, ทะเล อุทก-ธา-อิ กัตตุ. กัตตุ. |
| นนฺทิ | นนฺท | นนฺทนํ นนฺทิ ความเพลิดเพลิน นนฺท-อิ |
| โพธิ | พุธ | พุชฺฌิสฺสตีติ/พุชฺฌตีติ โพธิ (สตฺโต) ผู้จักตรัสรู้ พุธ-อิ กัตตุ. กัตตุ. |
| พุชฺฌติ เตนาติ โพธิ (ญาณํ) เป็นเครื่องตรัสรู้ (แห่งชน) กัตตุ. กรณ. | ||
| พุชฺฌติ เอตฺถาติ โพธิ (รุกฺโข) เป็นที่ตรัสรู้ (แห่งชน) กัตตุ. อธิกรณ. | ||
| มุนิ | มุน | มุนาติ ชานาติ หิตาหิตํ ปริจฺฉินฺทตีติ มุนิ ผู้รู้ มุน-อิ กัตตุ. กัตตุ. |
| รุจิ | รุจ | โรเจตีติ รุจิ ผู้รุ่งเรือง รุจ-อิ กัตตุ. กัตตุ. |
| โรเจติ เอตายาติ รุจิ (รํสิ) เป็นเหตุรุ่งเรือง กัตตุ. กรณ. | ||
| รุจนํ รุจิ ความรุ่งเรือง, ความชอบใจ | ||
| ธมฺมรุจิ | รุจ | โรเจตีติ ธมฺมรุจิ ผู้ชอบใจซึ่งธรรม ธมฺม-รุจ-อิ กัตตุ. กัตตุ. |
ณ ปัจจัย
ณ ปัจจัย มีอำนาจให้พฤทธิ์ธาตุได้ แล้วลบ ณฺ เสีย
ณ ปัจจัย เป็นได้ทุกรูปทุกสาธนะ
ปุงลิงค์ แจกอย่าง ชน,
อิตถีลิงค์ เป็น อา การันต์ แจกอย่าง กญฺญา,
นปุงสกลิงค์ แจกอย่าง กุล
| ธมฺมกาโม | กมุ | ธมฺมํ กาเมตีติ ธมฺมกาโม ผู้ใคร่ซึ่งธรรม ธมฺม-กมุ-ณ |
| หิตกาโม | กมุ | หิตํ กาเมตีติ หิตกาโม ผู้ใคร่ซึ่งประโยชน์ หิต-กมุ-ณ |
| กุมฺภกาโร | กร | กุมฺภํ กโรตีติ กุมฺภกาโร ผู้ทำซึ่งหม้อ กุมฺภ-กร-ณ |
| กมฺมกาโร | กร | กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกาโร ผู้ทำซึ่งการงาน กมฺม-กร-ณ |
| มาลากาโร | กร | มาลํ กโรตีติ มาลากาโร ผู้ทำซึ่งระเบียบ มาลา-กร-ณ |
| มณิกาโร | กร | มณึ กโรตีติ มณิกาโร ผู้ทำซึ่งแก้วมณี มณิ-กร-ณ |
| สุวณฺณกาโร | กร | สุวณฺณํ กโรตีติ สุวณฺณกาโร ผู้ทำซึ่งทอง สุวณฺณ-กร-ณ |
| อุสุกาโร | กร | อุสุํ กโรตีติ อุสุกาโร ผู้ทำซึ่งลูกศร อุสุ-กร-ณ |
| อุปกาโร | กร | อุปคนฺตฺวา กโรตีติ อุปกาโร (สภาโว) อันเข้าไปทำ, อันเข้าไปอุดหนุน อุป-กร-ณ |
| โกโธ | กุธ | กุชฺฌตีติ โกโธ ผู้โกรธ กุธ-ณ |
| กุชฺฌติ ตสฺสาติ โกโธ เป็นที่โกรธ (แห่งชน) | ||
| กุชฺฌนํ โกโธ ความโกรธ | ||
| โกโป | กุป | กุปฺปนํ โกโป ความกำเริบ กุป-ณ |
| ขโย | ขี | ขียนํ ขโย ความสิ้นไป ขี-ณ |
| ปริกฺขโย | ขี | ปริ ขียนํ ปริกฺขโย ความสิ้นไปรอบ ปริ-ขี-ณ |
| ธนกฺขโย | ขี | ธนสฺส ขียนํ ธนกฺขโย ความสิ้นไปแห่งทรัพย์ ธน-ขี-ณ |
| มาตุคาโม | คม | มาตุยา (สมภาวํ) คจฺฉตีติ มาตุคาโม (ชโน) ผู้ถึง(ซึ่งความเป็นผู้เสมอ)ด้วยมารดา, มาตุคาม, ผู้หญิง มาตุ-คม-ณ |
| คาโห | คห | คณฺหาตีติ คาโห ผู้ถือ, ผู้จับ คห-ณ กัตตุ. กัตตุ. |
| คหณํ คาโห การถือ, การจับ | ||
| ปตฺตคฺคาโห | คห | ปตฺตํ คณฺหาตีติ ปตฺตคฺคาโห ผู้ถือซึ่งบาตร ปตฺต-คห-ณ กัตตุ. กัตตุ. |
| รชฺชุคฺคาโห | คห | รชฺชุํ คณฺหาตีติ รชฺชุคฺคาโห ผู้ถือซึ่งเชือก รชฺชุ-คห-ณ กัตตุ. กัตตุ. |
| รสฺมิคาโห | คห | รสฺมึ คณฺหาตีติ รสฺมิคาโห ผู้ถือซึ่งเชือก รสฺมิ-คห-ณ กัตตุ. กัตตุ. |
| องฺกุสคาโห | คห | องฺกุสํ คณฺหาตีติ องฺกุสคาโห ผู้ถือซึ่งขอ, ควาญช้าง องฺกุส-คห-ณ กัตตุ. กัตตุ. |
| โคโป | คุป | โคเปตีติ โคโป ผู้คุ้มครอง คุป-ณ |
| ฆาสํ | ฆส | ฆสิตพฺพนฺติ ฆาสํ (มํสํ) อันสัตว์พึงกิน, เหยื่อ ฆส-ณ |
| ภิกฺขาจาโร | จร | ภิกฺขาย จรติ เอตฺถาติ ภิกฺขาจาโร (กาโล, ปเทโส) เป็นที่เที่ยวไปเพื่อภิกษา ภิกฺขา-จร-ณ |
| ภิกฺขาย จรณํ ภิกฺขาจาโร การเที่ยวไปเพื่อภิกษา | ||
| สีฆชโว | ชุ | สีเฆน ชวตีติ สีฆชโว (อสฺโส) ผู้วิ่งเร็ว สีฆ-ชุ-ณ |
| ปริฬาโห | ฑห | ปริฑยฺหนํ ปริฬาโห ความเร่าร้อน ปริ-ฑห "เผา-ร้อน"-ณ แปลง ฑ เป็น ฬ |
| ธมฺมตกฺโก | ตกฺก | ธมฺมํ ตกฺเกตีติ ธมฺมตกฺโก ผู้ตรึกซึ่งธรรม ธมฺม-ตกฺก-ณ |
| อาตปฺโป | ตป | อา ภุโส กายํ จิตฺตญฺจ ตาเปตีติ อาตปฺโป (วายาโม) อันยังกายและจิตให้เร่าร้อนทั่ว, ความเพียร อา-ตป-ณ |
| อา ภุโส กายํ จิตฺตญฺจ อาปนํ อาตปฺโป การยังกายและจิตให้เร่าร้อนทั่ว, ความพยายาม | ||
| อาตาโป | ตป | อา สมนฺตโต ตาเปติ เตนาติ อาตาโป (วายาโม) เป็นเครื่องยังกิเลสให้ร้อนทั่ว อา-ตป-ณ |
| ปโตโท | ตุท | ปตุชฺชเต อเนนาติ ปโตโท (ทพฺโพ) เป็นเครื่องอันเขาแทง ป-ตุท-ณ กัมม. กรณ. |
| ตาโส | ตุส | ตสนํ ตาโส ความสะดุ้ง ตส-ณ |
| อุทฺทาโม | ทม | อุทฺทเมตีติ อุทฺทาโม (อสฺโส) ผู้คะนอง อุ-ทม-ณ |
| โทโส | ทุส | ทุสฺสติ เตนาติ โทโส (กิเลโส) เป็นเหตุประทุษร้าย ทุส-ณ กัตตุ. กรณ. |
| ทุสฺสนํ โทโส การประทุษร้าย | ||
| ปโทโส | ทุส | ปทุสฺสนํ ปโทโส การประทุษร้าย ป-ทุส-ณ |
| วินาโส | นส | วินสฺสนํ วินาโส ความพินาศ, ความฉิบหาย วิ-นส-ณ |
| ปาโท | ปท | ปชฺชเต อเนนาติ ปาโท (อวยโว) เป็นเครื่องอันเขาเดินไป, เท้า ปท-ณ กัมม. กรณ. |
| อุปฺปาโท | ปท | อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโท ความเกิดขึ้น อุ-ปท-ณ |
| โคโป | ปา | คาโว ปาตีติ โคโป ผู้เลี้ยงซึ่งโค โค-ปา-ณ |
| ทฺวารปาโล | ปาล | ทฺวารํ ปาเลตีติ ทฺวารปาโล ผู้รักษาซึ่งประตู ทฺวาร-ปาล-ณ |
| อุยฺยานปาโล | ปาล | อุยฺยานํ ปาเลตีติ อุยฺยานปาโล ผู้รักษาซึ่งอุทยาน อุยฺยาน-ปาล-ณ |
| ผสฺโส | ผุส | ผุสนฺติ เตนาติ ผสฺโส (สภาโว) เป็นเครื่องถูกต้อง ผุส-ณ กัตตุ. กรณ. |
| อาพาโธ | พาธ | อาพาธตีติ อาพาโธ (สภาโว) ผู้เบียดเบียนยิ่ง อา-พาธ-ณ |
| ปลิโพโธ | พุธิ พธ | ปลิพุนฺธิยเตติ ปลิโพโธ ความกังวล ปริ-พุธิ พธ-ณ แปลง ร เป็น ล |
| สีลเภโท | ภิท | สีลสฺส ภิชฺชนํ สีลเภโท ความแตกแห่งศีล สีล-ภิท-ณ |
| ภยํ | ภี | ภายิตพฺพนฺติ ภยํ (วตฺถุ) อันเขาพึงกลัว ภี-ณ |
| ภายนํ ภยํ ความกลัว | ||
| เภรโว | ภีรุ | ภายิตพฺโพติ เภรโว (สทฺโท) อันเขาพึงกลัว ภีรุ-ณ |
| ปาฏิโภโค | ภุช | ปภุญฺชตีติ ปาฏิโภโค (ภควา) ผู้รับรอง, นายประกัน ปฏิ-ภุช-ณ |
| ภาโว | ภู | ภวนํ ภาโว ความเป็น ภู-ณ |
| ปมาโท | มท | ปมชฺชติ เตนาติ ปมาโท (สภาโว) เป็นเหตุประมาท ป-มท-ณ |
| ปมชฺชนํ ปมาโท ความประมาท | ||
| มาโร | มร | สตฺตานํ กุสลธมฺเม มาเรตีติ มาโร (สภาโว) อันยังความดีของสัตว์ให้ตาย มร-ณ |
| ปรามาโส | มส | ปรามสนํ ปรามาโส ความยึดมั่น ป-อา-มส-ณ ลง ร อาคม |
| โมโห | มุห | มุยฺหนฺติ เตนาติ โมโห (กิเลโส) เป็นเหตุหลง มุห-ณ กัตตุ. กรณ. |
| มุยฺหนํ โมโห ความหลง | ||
| ยาโค | ยช | ยชติ เตนาติ ยาโค (สกฺกาโร) เป็นเครื่องบูชา ยช-ณ |
| ยชิตพฺโพติ ยาโค (ภควา) อันเขาพึงบูชา | ||
| โยโค | ยุช | ยุญฺชิตพฺโพติ โยโค (วายาโม) อันเขาพึงประกอบ ยุช-ณ |
| ยุญฺชติ เอเตนาติ โยโค (กิเลโส) เป็นเครื่องประกอบ | ||
| ราโค | รนฺช | รญฺชนฺติ เอเตนาติ ราโค (กิเลโส) เป็นเหตุกำหนัด รนฺช-ณ กัตตุ. กรณ. |
| รญฺชนํ/รชฺชนํ ราโค ความกำหนัด, ราคะ | ||
| อาราโม | รม | อารมนฺติ เอตฺถาติ อาราโม (ปเทโส) เป็นที่ยินดี (แห่งชน) อา-รม-ณ กัตตุ. อธิกรณ. |
| อาคนฺตฺวา รมนฺติ เอตฺถาติ อาราโม (ปเทโส) เป็นที่มายินดี (แห่งชน) กัตตุ. อธิกรณ. | ||
| รโว | รว | รวณํ รโว การร้อง, การตะโกน รุ-ณ |
| โรโค | รุช | รุชฺชตีติ โรโค (อาพาโธ) ผู้เสียดแทง, โรค รุช-ณ |
| สลฺลาโป | ลป | สลฺลปนํ สลฺลาโป การเจรจา สํ-ลป-ณ |
| ลาโภ | ลภ | ลพฺภตีติ ลาโภ (ธมฺโม) อันเขาได้ ลภ-ณ กัมม. กัมม. |
| ลภนํ ลาโภ การได้ | ||
| โลโภ | ลุภ | ลุพฺภนฺติ เอเตนาติ โลโภ (กิเลโส) เป็นเหตุโลภ ลุภ-ณ กัตตุ. กรณ. |
| ลุพฺภนํ โลโภ ความโลภ | ||
| วาจา | วจ | วจติ เอตายาติ วาจา (สทฺทชาติ) เป็นเครื่องกล่าว วจ-ณ |
| วจนํ วาจา การกล่าว | ||
| วิวาโท | วท | วิรุทฺธํ กตฺวา วทนํ วิวาโท การกล่าวทำให้ขัดแย้งกัน "กล่าวต่าง" (วิรุทฺธํ กตฺวา ทำให้ขัดแย้งกัน) วิ-วท-ณ |
| อนูปวาโท | วท | อนูปวาทนํ อนูปวาโท การไม่เข้าไปว่า(ร้าย) น-อนุ-วท-ณ |
| ปริวาโร | วร | ปริวาเรตีติ ปริวาโร ผู้แวดล้อม ปริ-วร "กั้น ปิด" -ณ (กั้นรอบ = แวดล้อม) |
| ปริวรณํ ปริวาโร การแวดล้อม | ||
| นิวาโส | วส | นิวสติ เอตฺถาติ นิวาโส (ปเทโส) เป็นที่อยู่อาศัย นิ-วส-ณ |
| นิวาสนํ นิวาโส การอยู่อาศัย | ||
| อาวาโส | วส | อาวสนฺติ เอตฺถาติ อาวาโส (ปเทโส) เป็นที่อาศัยอยู่ อา-วส-ณ |
| สํวาโส | วส | สํ วสนํ สํวาโส การอยู่ร่วม, สังวาส สํ-วส-ณ |
| วาโห | วห | วหิตพฺโพติ วาโห (ภาโร) อันเขาพึงนำไป วห-ณ |
| อาวาโห | วห | อาวหนํ อาวาโห การนำมา อา-วห-ณ |
| อาวาหํ | วห | อาวหนฺติ นนฺติ อาวาหํ (มงฺคลํ) เป็นที่นำมา, (การแต่งงานแบบหญิงไปขอชาย) อา-วห-ณ กัตตุ. กัมม. |
| วิวาหํ | วห | วิวหนฺติ นนฺติ วิวาหํ (มงฺคลํ) เป็นที่นำไปต่าง, (การแต่งงานแบบชายไปขอหญิง) วิ-วห-ณ กัตตุ. กัมม. |
| วิเวโก | วิจ | วิเวจนํ วิเวโก ความสงัด วิจ-ณ ทำ เทฺวภาวะ วิ ที่ วิจ |
| สํเวโค | วิชิ | สํเวชิตพฺพนฺติ สํเวโค ความสลด, ความสังเวช สํ-วิชิ-ณ |
| ตนฺตวาโย | เว | ตนฺตํ วายตีติ ตนฺตวาโย (ชโน) ผู้กรอซึ่งด้าย ตนฺต-เว-ณ กัตตุ. กัตตุ. แปลง เอ เป็น อาย |
| ปสาโท | สท | ปสาทนํ ปสาโท ความเลื่อมใส ป-สท-ณ |
| สาโป | สป | สปนํ สาโป การแช่ง, การสาป สป-ณ |
| วิปฺปฏิสาโร | สร | วิรูเปน ปติ ปุนปฺปุนํ สรติ จิตฺตํ เอเตนาติ วิปฺปฏิสาโร เป็นเครื่องไปผิดรูป (แห่งจิต), เป็นเครื่องเดือดร้อน (แห่งจิต) วิ-ปฏิ-สร-ณ |
| วิปฺปฏิสรณํ วิปฺปฏิสาโร ความเดือดร้อน (แห่งจิต) | ||
| อุสฺสาโห | สห | ทุกฺขลาภํ สหตีติ อุสฺสาโห (สภาโว) อันอดกลั้นซึ่งสิ่งที่พึงได้ยากขึ้นไป, อุสสาหะ อุ-สห-ณ |
| อุสฺสหนํ อุสฺสาโห การอดกลั้นยิ่งขึ้นไป, อุสสาหะ | ||
| วิสฺสาโส | สส | วิเสเสน สาสตีติ วิสฺสาโส ผู้คุ้นเคยกัน วิ-สส-ณ |
| วิสฺสาสนํ วิสฺสาโส ความคุ้นเคยกัน | ||
| ปริสฺสยํ | สิ | ปริสยตีติ ปริสฺสยํ (ภยํ) อันเบียดเบียนรอบ ปริ-สิ-ณ |
| ปริสยติ เตนาติ ปริสฺสยํ (ภยํ) เป็นเครื่องเบียดเบียนรอบ (แห่งชน) | ||
| นครโสภิณี | สุภ | นครํ โสเภตีติ นครโสภิณี (อิตฺถี) ผู้ยังนครให้งาม นคร-สุภ-ณ |
| อนูปฆาโต | หน | อนูปหนนํ อนูปฆาโต การไม่เข้าไปฆ่า น-อนุ-หน-ณ แปลง หน เป็น ฆาต |
| วิหาโร | หร | วิหรติ เตนาติ วิหาโร (ธมฺโม) เป็นเครื่องอยู่ (แห่งภิกษุ) วิ-หร-ณ กัตตุ. กรณ. |
| วิหรนฺติ เอตฺถาติ วิหาโร (อาราโม) เป็นที่อยู่ (แห่งภิกษุ) กัตตุ. อธิกรณ. | ||
| อาหาโร | หร | อาหรตีติ อาหาโร (สภาโว) ผู้นำมา อา-หร-ณ |
| หาโส | หส | หสนํ หาโส การหัวเราะ หส-ณ |
| ปริหาโส | หส | ปริหสนฺติ เอตฺถาติ ปริหาโส (ปเทโส) เป็นที่เล่น, เป็นที่ร่าเริง ปริ-หส-ณ |
| ปริหสนํ ปริหาโส การเยาะเย้ย, ความร่าเริง | ||
| วิฆาสาโท | ฆส | วิฆาสํ อทตีติ วิฆาสาโท ผู้เคี้ยวกินซึ่งวัตถุอันเป็นเดน วิฆาส-อท-ณ |
| อาโส | อส | อาสิตพฺโพติ อาโส (อาหาโร) อันเขาพึงกิน อส-ณ กัมม. กัมม. |
| ปาตราโส | อส | ปาโต อาสิตพฺโพติ ปาตราโส (อาหาโร) อันเขาพึงกินในเวลาเช้า ปาโต-อส-ณ กัมม. กัมม. |
| สายมาโส | อส | สายํ อาสิตพฺโพติ สายมาโส (อาหาโร) อันเขาพึงกินในเวลาเย็น สายํ-อส-ณ กัมม. กัมม. |
| ลงหลังธาตุพยางค์เดียว เป็น อา แปลง อา เป็น อาย | ||
| ทายํ | ทา | ทาตพฺพนฺติ ทายํ (วตฺถุ) อันเขาพึงให้, รางวัล ทา-ณ กัมม. กัมม. |
| ทาโย | ทา | ทานํ ทาโย การให้ |
| ทานทาโย | ทา | ทานํ ททาตีติ ทานทาโย (ชโน) ผู้ให้ซึ่งทาน ทาน-ทา-ณ |
| ธญฺญมาโย | มา | ธญฺญํ มินาตีติ ธญฺญมาโย (ชโน) ผู้นับซึ่งข้าวเปลือก ธญฺญ-มา-ณ |
|
ปัจจัยที่เนื่องด้วย ณ (ยกเว้น ณฺวุ) ในนามกิตก์ ลงหลังธาตุที่มี จ เป็นที่สุด แปลง จ เป็น ก |
||
| โอโก | อุจ | (อุทกํ) อุจตีติ โอโก (ปเทโส) ผู้กักเก็บ (ซึ่งน้ำ), ห้วงน้ำ อุจ-ณ |
| โสโก | สุจ | โสจนํ โสโก ความเศร้าโศก สุจ "แห้ง"-ณ |
| ปาโก | ปจ | ปจนํ ปาโก การหุง ปจ-ณ |
| วิปาโก | ปจ | วิปจตีติ วิปาโก (ภาโว) อันสุกวิเศษ, ผลแห่งกรรม วิ-ปจ-ณ |
| วิปจนํ วิปาโก ความสุกวิเศษ | ||
| ปริปาโก | ปจ | ปริปจนํ ปริปาโก ความแก่รอบ ปริ-ปจ-ณ |
| ลงหลังธาตุที่มี ช เป็นที่สุด แปลง ช เป็น ค | ||
| จาโค | จช | จชตีติ จาโค ผู้สละ จช-ณ |
| จชนํ จาโค การสละ | ||
| อติปริจาโค | จช | อติปริจชนํ อติปริจาโค การสละอันยิ่งเกิน อติ-ปริ-จช-ณ |
| สํวิภาโค | ภช | สํ วิภชนํ สํวิภาโค การจำแนก, การแบ่งแยก สํ-ภช-ณ |
| โภโค | ภุช | ภุญฺชิยเตติ โภโค (อาหาโร) อันเขาบริโภค ภุช-ณ กัมม. กัมม. |
| ภุญฺชนํ โภโค การบริโภค | ||
| อุปโยโค | ยุช | อุปยุชฺฌิตพฺพนฺติ อุปโยโค การประกอบเข้า อุป-ยุช-ณ |
| อุปสคฺโค | สช | อุปคนฺตฺวา (อตฺถํ) สชฺเชตีติ อุปสคฺโค (สภาโว) อันเข้าไปขัดขวาง (ซึ่งประโยชน์) อุป-สช-ณ |
| สงฺโค | สช | สชฺชนํ สงฺโค ความข้อง สญฺช-ณ |
| รงฺโค | รนฺช | รงฺโค ผู้กำหนัด, เป็นที่กำหนัด (สถานที่เต้นรำ) รญฺช-ณ กัตตุ. อธิกรณ. |
| คห ธาตุ แปลง คห เป็น ฆร ได้ | ||
| ฆรํ | คห | คยฺหตีติ ฆรํ (ฐานํ) อันเขาถือครอง คห-ณ กัมม. กัมม. |
| กร ธาตุ มี ปุร สํ อุ ปริ เป็นบทหน้า แปลง กร เป็น ข หรือ ขร ได้ | ||
| สงฺขาโร | กร | สงฺกริยเตติ สงฺขาโร (ธมฺโม) อันปัจจัยกระทำพร้อม สํ-กร-ณ กัมม. กัมม. |
| สงฺขาโร | กร | ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กริยเตติ สงฺขาโร (ธมฺโม) อันปัจจัยประชุมกันแต่งขึ้น กัมม. กัมม. |
| อภิสงฺขาโร | กร | อภิสงฺขาโร ผู้ทำยิ่งดี อภิ-สํ-กร-ณ |
| ปริกฺขาโร | กร | ปริกฺขาโร เป็นเครื่องทำรอบ ปริ-กร-ณ กัตตุ. กรณ. |
| ปุเรกฺขาโร | กร | ปุเร กรณํ ปุเรกฺขาโร การทำก่อน, การทำในเบื้องหน้า, (ความยกย่อง) ปุเร-กร-ณ |
ติ ปัจจัย
เป็นได้ทุกรูปทุกสาธนะ
เป็นอิตถีลิงค์ แจกอย่าง รตฺติ
| 1. | ธาตุพยางค์เดียว คงไว้ตามเดิมบ้าง แปลงเป็นอย่างอื่นบ้าง | ||
| ฐิติ | ฐา | ฐานํ ฐิติ ความตั้งอยู่ ฐา-ติ แปลง อา เป็น อิ ภาว. ภาว. | |
| วิญฺญตฺติ | ญา | วิญฺญาปนํ วิญฺญตฺติ การให้รู้ต่าง, การขอ วิ-ญา-ติ รัสสะ อา เป็น อ ซ้อน ตฺ ภาว. ภาว. | |
| ปติ | ปา | ปาตีติ ปติ ผู้รักษา, เจ้า, ผัว, นาย ปา-ติ รัสสะ อา เป็น อ กัตตุ. กัต. | |
| ปีติ | ปา | ปิวนํ ปีติ ความดื่ม ปา-ติ แปลง อา เป็น อี (เป็นมติในมูลกัจจายน์) ภาว. ภาว. | |
| ปีติ (ธมฺมชาติ) ผู้ยังใจให้เอิบอิ่ม ปิ "ให้เอิบอิ่ม" (อภิธานัปปทีปิกา สูจิ) -ติ กัตตุ. กัต. | |||
| อีติ | อิ | อนตฺถาย เอตีติ อีติ (ธมฺมชาติ) อันมาเพื่อความฉิบหายมิใช่ประโยชน์, จัญไร อา-อิ-ติ กัตตุ. กัตตุ. | |
| จุติ | จุ | จวนํ จุติ ความเคลื่อน จุ-ติ ภาว. ภาว. | |
| ถุติ | ถุ | ถวนํ ถุติ ความชมเชย ถุ-ติ ภาว. ภาว. | |
| สุติ | สุ | สวนํ สุติ การฟัง สุ-ติ ภาว. ภาว. | |
| สมฺภูติ | ภู | สมฺภวนํ สมฺภูติ การเกิดขึ้นด้วยดี สํ-ภู-ติ ภาว. ภาว. | |
| วิภูติ | ภู | วิสิฏฺเฐน/วิเสสโต ภวตีติ วิภูติ (ธมฺมชาติ) ผู้เป็นโดยวิเศษ วิ-ภู-ติ กัตตุ. กัต. | |
| วิภวนํ วิภูติ ความเป็นโดยวิเศษ วิ-ภู-ติ ภาว. ภาว. | |||
| ภวเนตฺติ | ภู | ภวํ เนตีติ ภวเนตฺติ (ธมฺมชาติ) อันนำไปสู่ภพ ภว-นี-ติ ซ้อน ตฺ กัตตุ. กัต. | |
| ภวํ เนติ เอตายาติ ภวเนตฺติ (ตณฺหา) เป็นเครื่องนำไปสู่ภพ ภว-นี-ติ ซ้อน ตฺ กัตตุ. กรณ. | |||
| ชานิ | หา | หานํ ชานิ ความเสื่อม หา-ติ แปลง หา เป็น ชา แปลง ติ เป็น นิ ภาว. ภาว. | |
| ปริหานิ | หา | ปริหานํ/ปริหายนํ ปริหานิ ความเสื่อมรอบ ปริ-หา-ติ แปลง ติ เป็น นิ ภาว. ภาว. | |
| 2. | ธาตุมี น ม ร เป็นที่สุด ลบที่สุดธาตุ | ||
| วิกติ | กร | วิวิเธน อากาเรน กรณํ วิกติ การกระทำโดยอาการมีอย่างต่างๆ วิ-กร-ติ ภาว. ภาว. | |
| คติ | คม | คมยเตติ/คนฺตพฺพนฺติ/คมนํ คติ การไป คม-ติ ภาว. ภาว. | |
| คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ คติ (ภูมิ) เป็นที่ไป คม-ติ กัตตุ. อธิกรณ. | |||
| ทุคฺคติ | คม | ทุฏฺฐุ คมนํ ทุคฺคติ การไปชั่ว ทุ-คม-ติ ภาว. ภาว. | |
| ทุ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ทุคฺคติ (ภูมิ) เป็นที่ไปชั่ว ทุ-คม-ติ กัตตุ. อธิกรณ. | |||
| สุคติ | คม | สุฏฺฐุ คมนํ สุคติ การไปดี สุ-คม-ติ ภาว. ภาว. | |
| สุ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ สุคติ (ภูมิ) เป็นที่ไปดี สุ-คม-ติ กัตตุ. อธิกรณ. | |||
| สนฺตติ | ตน | สนฺตนนํ สนฺตติ ความสืบต่อ สํ-ตน-ติ ภาว. ภาว. | |
| ภติ | ภร | ภรณํ ภติ การเลี้ยงดู ภร-ติ ภาว. ภาว. | |
| ภรติ เอตายาติ ภติ (ธนชาติ) เป็นเครื่องเลี้ยงดู, ค่าจ้าง ภร-ติ กัตตุ. กรณ. | |||
| มติ | มน | มนนํ มติ ความรู้ มน-ติ ภาว. ภาว. | |
| มญฺญตีติ มติ (ธมฺมชาติ) ผู้รู้ มน-ติ กัตตุ. กัต. | |||
| มญฺญติ เอตายาติ มติ (ธมฺมชาติ) เป็นเครื่องรู้ มน-ติ กัตตุ. กรณ. | |||
| สารมติ | มน | สาเร มญฺญติ สีเลนาติ สารมติ ผู้รู้ในสิ่งอันเป็นสาระโดยปกติ สาร-มน-ติ กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| สมฺมติ | มน | สมฺมนนํ สมฺมติ ความรู้พร้อม สํ-มน-ติ ภาว. ภาว. | |
| สํ สุฏฺฐุ มญฺญตีติ สมฺมติ (ธมฺมชาติ) ผู้รู้พร้อม สํ-มน-ติ กัตตุ. กัต. | |||
| สํ สุฏฺฐุ มญฺญติ เอตายติ สมฺมติ (ธมฺมชาติ) เป็นเครื่องรู้พร้อม สํ-มน-ติ กัตตุ. กรณ. | |||
| รติ | รม | รมณํ รติ ความยินดี รม-ติ ภาว. ภาว. | |
| รมนฺติ เอตายาติ รติ (ธมฺมชาติ) เป็นเครื่องยินดี รม-ติ กัตตุ. กรณ. | |||
| สติ | สร | สรณํ สติ ความระลึก สร-ติ ภาว. ภาว. | |
| สรตีติ สติ (ธมฺมชาติ) ผู้ระลึก สร-ติ กัตตุ. กัต. | |||
| สรติ เอตายาติ สติ (ธมฺมชาติ) เป็นเครื่องระลึก สร-ติ กัตตุ. กรณ. | |||
| 3. | หลัง ภุช ยุช ปท เป็นต้น ลบที่สุดธาตุ ซ้อน ตฺ | ||
| คุตฺติ | คุป | คุปนํ คุตฺติ ความคุ้มครอง คุป-ติ ภาว. ภาว. | |
| อินฺทฺริยคุตฺติ | คุป | อินฺทฺริยสฺส คุปนํ อินฺทฺริยคุตฺติ ความคุ้มครองซึ่งอินทรีย์ อินฺทฺริย-คุป-ติ ภาว. ภาว. | |
| ติตฺติ | ติป | ติปนํ ติตฺติ ความอิ่ม ติป-ติ ภาว. ภาว. | |
| อุปฺปตฺติ | ปท | อุปฺปชฺชนํ อุปฺปตฺติ ความเกิดขึ้น, ความอุบัติ อุ-ปท "ถึง"-ติ ภาว. ภาว. | |
| อาปตฺติ | ปท | อาปชฺชนํ อาปตฺติ ความถึง, ความต้อง, อาบัติ อา-ปท-ติ ภาว. ภาว. | |
| สมาปตฺติ | ปท | สมาปชฺชนํ สมาปตฺติ การเข้าพร้อม, ฌาน สํ-อา-ปท-ติ ภาว. ภาว. | |
| สมฺปตฺติ | ปท | สมฺปชฺชิตพฺพาติ สมฺปตฺติ (ธมฺมชาติ) อันเขาพึงถึงพร้อม สํ-ปท-ติ กัมม. กัมม. | |
| ภตฺติ | ภช | ภชนํ ภตฺติ การจำแนก, การคบ ภช-ติ ภาว. ภาว. | |
| วิภตฺติ | ภช | วิภชนํ วิภตฺติ การจำแนก วิ-ภช-ติ ภาว. ภาว. | |
| ภุตฺติ | ภุช | ภุญฺชนํ ภุตฺติ การกิน ภุช-ติ ภาว. ภาว. | |
| วิมุตฺติ | มุจ | วิมุจฺจนํ วิมุตฺติ ความพ้นวิเศษ วิ-มุจ-ติ ภาว. ภาว. | |
| ยุตฺติ | ยุช | ยุญฺชนํ ยุตฺติ การประกอบ ยุช-ติ ภาว. ภาว. | |
| ปวตฺติ | วตุ | ปวตฺตนํ ปวตฺติ ความเป็นไปทั่ว ป-วตุ-ติ ภาว. ภาว. | |
| วุตฺติ | วตุ | วตฺตนํ วุตฺติ ความประพฤติ, ความเป็นไป วตุ-ติ ภาว. ภาว. | |
| ชีวิตวุตฺติ | วตุ | ชีวิตสฺส วตฺตนํ ชีวิตวุตฺติ ความเป็นไปแห่งชีวิต ชีวิต-วตุ-ติ ภาว. ภาว. | |
| 4. | ธาตุมี ธ, ภ เป็นที่สุด ลบที่สุดธาตุ แปลง ติ เป็น ทฺธิ เช่น | ||
| พุทฺธิ | พุธ | พุชฺฌติ เอตายาติ พุทฺธิ (ปญฺญา) เป็นเครื่องตรัสรู้ พุธ-ติ กัตตุ. กรณ. | |
| พุชฺฌนํ พุทฺธิ การตรัสรู้ พุธ-ติ ภาว. ภาว. | |||
| ลทฺธิ | ลภ | ลภติ เอตายาติ ลทฺธิ (ธมฺมชาติ) เป็นเหตุได้ ลภ-ติ กัตตุ. กรณ. | |
| วิสุทฺธิ | สุธ | วิสุชฺฌนํ วิสุทฺธิ ความหมดจดวิเศษ วิ-สุธ-ติ ภาว. ภาว. | |
| สมิทฺธิ | อิธ | สมิชฺฌนํ สมิทฺธิ ความสำเร็จพร้อม สํ-อิธ-ติ ภาว. ภาว. | |
| 5. | ธาตุมี ม เป็นที่สุด ลบที่สุดธาตุ แปลง ติ เป็น นฺติ | ||
| นิกนฺติ | กมุ | นิกมนํ นิกนฺติ ความใคร่, ความปรารถนา นิ-กมุ-ติ ภาว. ภาว. | |
| สนฺติ | สม | สมนํ สนฺติ ความสงบ สม-ติ ภาว. ภาว. | |
| ขนฺติ | ขม | ขมนํ ขนฺติ ความอดทน ขม-ติ ภาว. ภาว. | |
| 6. | ธาตุมี ส เป็นที่สุด ลบที่สุดธาตุ แปลง ติ เป็น ฏฺฐิ | ||
| สนฺตุฏฺฐิ | ตุส | สนฺตุสฺสนํ สนฺตุฏฺฐิ ความยินดีพร้อม, สันโดษ สํ-ตุส-ติ ภาว. ภาว. | |
| ทิฏฺฐิ | ทิส | ทสฺสนํ ทิฏฺฐิ ความเห็น ทิส-ติ ภาว. ภาว. | |
| วุฏฺฐิ | วสฺส | วสฺสนํ วุฏฺฐิ การหลั่ง, การตก, การโปรย (แห่งฝน) วสฺส-ติ ภาว. ภาว. | |
| อนุสิฏฺฐิ | สาส | อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐิ การตามสอน อนุ-สาส-ติ แปลง อา เป็น อิ ภาว. ภาว. | |
| 5. | แปลงตัวธาตุ | ||
| ชาติ | ชน | ชนนํ ชาติ ความเกิด ชน-ติ แปลง ชน เป็น ชา ภาว. ภาว. | |
| วุฑฺฒิ | วฑฺฒ | วฑฺฒนํ วุฑฺฒิ ความเจริญ วฑฺฒ-ติ ภาว. ภาว. | |
ยุ ปัจจัย
เป็นได้ทุกรูปทุกสาธนะ
ลงแล้วแปลงเป็น อน เช่น สยนํ ภวนํ
ธาตุที่มี ร เป็นที่สุด แปลง ยุ เป็น อณ เสมอ เช่น กรณํ
ธาตุที่มี ห เป็นที่สุด แปลง ยุ เป็น อณ บ้าง เช่น คหณํ
ธาตุบางตัวแปลง ยุ เป็น อณ ได้ เช่น ญาณํ สมโณ
ญา ธาตุ แปลง ญา เป็น ชา ต้องแปลง ยุ เป็น อานน เสมอ เช่น วิชานนํ
มีอำนาจให้พฤทธิ์ธาตุได้เช่นเดียวกับ อ ปัจจัย นามกิตก์/อาขยาต
ปุงลิงค์ แจกอย่าง ชน,
อิตถีลิงค์ ลง อา แจกอย่าง กญฺญา,
นปุงสกลิงค์ แจกอย่าง กุล
(ป. เอก. ทาโน, ทานา, ทานํ)
| 1. | ธาตุพยางค์เดียว เป็น อา | ||
| อพฺภกฺขานํ | ขา | อสจฺเจน อกฺขานํ อพฺภกฺขานํ การกล่าวตู่, การกล่าวด้วยเรื่องไม่จริง อภิ-อา-ขา-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ฌานํ | ฌา | ฌายเตติ ฌานํ การเพ่ง ฌา-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ฌา | (ปจฺจนีกธมฺเม) ฌาเปตีติ ฌานํ (คุณชาตํ) อันยังธรรมเป็นข้าศึกให้ไหม้ ฌา-ยุ กัตตุ. กัต. | ||
| ฌา | ฌายติ อเนนาติ ฌานํ (คุณชาตํ) เป็นเครื่องเผา (ซึ่งกิเลส แห่งโยคี) ฌา-ยุ กัตตุ. กรณ. | ||
| ญาณํ | ญา | ชานนํ ญาณํ ความรู้ ญา-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ญา | ชานาติ เตนาติ ญาณํ เป็นเครื่องรู้ ญา-ยุ กัตตุ. กรณ. | ||
| วิญฺญาณํ | ญา | วิชานนํ วิญฺญาณํ ความรู้ชัด, ความรู้แจ้ง (ซึ่งอารมณ์) วิ-ญา-ยุ ภาว. ภาว. | |
| วิญฺญาปนํ | ญา | วิชานาเปตีติ วิญฺญาปนํ (วจนํ) อันยังบุคคลให้รู้แจ้ง วิ-ญา-ณาเป-ยุ กัตตุ. กัต. | |
| สญฺญาณํ | ญา | สญฺชานาเปตีติ สญฺญาณํ การให้รู้ สํ-ญา-เณ-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ฐานํ | ฐา | ติฏฺฐยเตติ ฐานํ การยืน ฐา-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ฐา | ติฏฺฐติ เอตฺถาติ ฐานํ (ฐานํ) เป็นที่ยืน ฐา-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | ||
| วุฏฺฐานํ | ฐา | วุฏฺฐหนํ วุฏฺฐานํ การออก อุ-วฺ-ฐา-ยุ ภาว. ภาว. | |
| อุฏฺฐานํ | ฐา | อุฏฺฐาติ เตนาติ อุฏฺฐานํ (วีริยํ) เป็นเครื่องลุกขึ้น, เป็นเครื่องบากบั่น อุ-ฐา-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| อุปฏฺฐานํ | ฐา | อุปฏฺฐาติ เอตฺถาติ อุปฏฺฐานํ (ฐานํ) เป็นที่เข้าไปยืน/ยืนใกล้ (คอยรับใช้), เป็นที่บำรุง อุป-ฐา-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| ฐา | อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐติ เอตฺถาติ อุปฏฺฐานํ (ฐานํ) เป็นที่เข้าไปยืน (คอยรับใช้), เป็นที่บำรุง อุป-ฐา-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | ||
| ฐา | อุปฏฺฐหนํ อุปฏฺฐานํ การเข้าไปยืน/ยืนใกล้, การบำรุง อุป-ฐา-ยุ ภาว. ภาว. | ||
| ทานํ | ทา | ทานํ ทานํ การให้ ทา-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ทา | ทาตพฺพนฺติ ทานํ (วตฺถุ) อันเขาพึงให้ ทา-ยุ กัม. กัม. | ||
| ทา | เทติ เอตายาติ ทานา (เจตนา)* เป็นเหตุให้ ทา-ยุ กัตตุ. กรณ. | ||
| ทา | เทติ เอตฺถาติ ทานา (สาลา) เป็นที่ให้ ทา-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | ||
| โวทาปนํ | ทา | วิทาปนํ โวทาปนํ การ (ยังจิต) ให้ผ่องแผ้ว วิ-ทา-ณาเป-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ปานํ | ปา | ปิวนํ ปานํ การดื่ม ปา-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ปา | ปาตพฺพนฺติ ปานํ (อุทกํ) อันเขาพึงดื่ม ปา-ยุ กัม. กัม. | ||
| สโมธานํ | ธา | สโมธาตพฺพนฺติ สโมธานํ การประชุมลง, การตั้งลงพร้อม สํ-โอ-ธา-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ธาตุนิธานํ | ธา | ธาตุโน นิธารณํ ธาตุนิธานํ การบรรจุซึ่งพระธาตุ ธาตุ-นิ-ธา-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ธาตุํ นิเธติ เอตฺถาติ ธาตุนิธานํ (ฐานํ) เป็นที่บรรจุซึ่งพระธาตุ ธาตุ-นิ-ธา-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | |||
| ยานํ | ยา | ยาติ อเนนาติ ยานํ (วาหนํ) เป็นเครื่องไป ยา-ยุ กัตตุ. กรณ. | |
| ปริโยสาโน | สา | ปริโยสาติ เอตฺถาติ ปริโยสาโน (กาโล) เป็นที่จบลงรอบ (แห่งเทศนา) เทสนา-ปริ-โอ-สา-ยุ ลง ย อาคม กัตตุ. อธิกรณ. | |
| นิทฺทายนํ | ทา | นิทฺทายิตพฺพนฺติ นิทฺทายนํ การหลับ นิ-ทา-ย-ยุ ภาว. ภาว. | |
| 2. | ธาตุพยางค์เดียว เป็น อิ อี พฤทธิ์เป็น เอ แปลง เอ เป็น อย | ||
| ปรายโน | อิ | ปรํ ยาติ เอตฺถาติ ปรายโน (ภโว) เป็นที่ไปในเบื้องหน้า ปรํ-อิ-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| สยนํ | สี | สยิตพฺพนฺติ สยนํ การนอน สี-ยุ ภาว. ภาว. | |
| สยติ เอตฺถาติ สยนํ (ฐานํ) เป็นที่นอน สี-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | |||
| นิสีทนํ | สีท | นิสีทิตพฺพนฺติ นิสีทนํ การนั่ง นิ-สี-ยุ ภาว. ภาว. | |
| นิสีทติ เอตฺถาติ นิสีทนํ (ฐานํ) เป็นที่นั่ง นิ-สี-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | |||
| อุจฺจยนํ | จิ | อุจฺจยนํ อุจฺจยนํ การสั่งสม อุ-จิ-ยุ ภาว. ภาว. | |
| วิชยนํ | ชิ | วิชยนํ วิชยนํ การชนะโดยวิเศษ วิ-ชิ-ยุ ภาว. ภาว. | |
| นยนํ | นี | นยนํ นยนํ การแนะนำ นี-ยุ ภาว. ภาว. | |
| 3. | ธาตุพยางค์เดียว เป็น อุ อู พฤทธิ์เป็น โอ แปลง โอ เป็น อว | ||
| ภวนํ | ภู | ภวนํ ภวนํ ความเป็น ภู-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ลวนํ | ลุ | ลวนํ ลวนํ การตัด ลุ-ยุ ภาว. ภาว. | |
| สวนํ | สุ | สวนํ สวนํ การฟัง สุ-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ธมฺมสฺสวนํ | สุ | ธมฺมสฺส สวนํ ธมฺมสฺสวนํ การฟังซึ่งธรรม ธมฺม-สุ-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ธมฺมสฺสวโน | สุ | สุณนฺติ เอตฺถาติ ธมฺมสฺสวโน (กาโล) เป็นที่ฟังซึ่งธรรม ธมฺม-สุ-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| หวนํ | หุ | หวนํ หวนํ การบูชา หุ-ยุ ภาว. ภาว. | |
| อาหุนํ | หุ | อาเนตฺวา หุนิตพฺพนฺติ อาหุนํ (วตฺถุ) อันเขาพึงนำมาบูชา อา-หุ-ยุ กัม. กัม. | |
| 4. | ธาตุหลายพยางค์ ต้นธาตุเป็น อ ไม่พฤทธิ์ | ||
| นิกฺขมนํ | กม | นิกฺขมนํ นิกฺขมนํ การออกไป นิ-กม-ยุ ภาว. ภาว. | |
| กม | นิกฺขมติ เอตฺถาติ นิกฺขมโน (กาโล) เป็นที่ออกไป นิ-กม-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | ||
| อาคมนํ | คม | อาคนฺตพฺพนฺติ อาคมนํ การมา อา-คม-ยุ ภาว. ภาว. | |
| อาคมโน | คม | อาคจฺฉติ เอตฺถาติ อาคมโน (กาโล) เป็นที่มา อา-คม-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| อุคฺคมนํ | คม | อุคฺคมนํ อุคฺคมนํ การขึ้นไป อุ-คม-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ปจฺจุคฺคมนํ | คม | ปจฺจุคฺคมนํ ปจฺจุคฺคมนํ การต้อนรับ ‘ขึ้นไปเฉพาะ’ ปฏิ-อุ-คม-ยุ ภาว. ภาว. | |
| คม | ปจฺจุคฺคจฺฉติ เอตฺถาติ ปจฺจุคฺคมโน (มคฺโค) เป็นที่ต้อนรับ ปฏิ-อุ-คม-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | ||
| สุริยตฺถงฺคคมโน | คม | สุริโย อตฺถํ คจฺฉติ เอตฺถาติ สุริยตฺถงฺคมโน (กาโล) เป็นที่ถึงซึ่งการตั้งอยู่ไม่ได้แห่งพระอาทิตย์ สุริย-อตฺถํ-คม-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| สุริยุคฺคมโน | คม | สุริโย อุคฺคจฺฉติ เอตฺถาติ สุริยุคฺคมโน (กาโล) เป็นที่ขึ้นไปแห่งพระอาทิตย์ สุริย-อุ-คม-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| อรุณุคฺคมนา | คม | อรุโณ อุคฺคจฺฉติ เอตฺถาติ อรุณุคฺคมนา (เวลา) เป็นที่ขึ้นไปแห่งอรุณ อรุณ-อุ-คม-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| ปกฺกมนํ | กม | ปกฺกมนํ ปกฺกมนํ การหลีกไป ป-กม-ยุ ภาว. ภาว. | |
| จชนํ | จช | จชนํ จชนํ การสละ จช-ยุ ภาว. ภาว. | |
| อาฬาหนํ | ทห | อาเนตฺวา ทหนฺติ เอตฺถาติ อาฬาหนํ (ฐานํ) เป็นที่นำมาเผา อา-ทห-ยุ แปลง ท เป็น ฬ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| นหานํ | นหา | นหายติ เอเตนาติ นหานํ (อุทกํ) เป็นเครื่องอาบ นหา-ยุ กัตตุ. กรณ. | |
| อุปฺปตนํ | ปต | อุปฺปตติ เอตฺถาติ อุปฺปตนํ (ฐานํ) เป็นที่เหาะขึ้น อุ-ปต-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| อุปฺปชฺชนํ | ปท | อุปฺปชฺชิตพฺพนฺติ อุปฺปชฺชนํ การเกิดขึ้น อุ-ปท-ยุ ภาว. ภาว. | |
| อุปปชฺชนํ | ปท | อุปปชฺชิตพฺพนฺติ อุปปชฺชนํ การเข้าถึง อุป-ปท-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ภชนํ | ภช | ภชนํ ภชนํ การแบ่ง ภช-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ยชนํ | ยช | ยชนํ ยชนํ การบูชา ยช-ยุ ภาว. ภาว. | |
| รชนํ | รช | รชนํ รชนํ การย้อม รช-ยุ ภาว. ภาว. | |
| วจนํ | วจ | วจิตพฺพนฺติ วจนํ (สทฺทชาตํ) อันเขาพึงกล่าว วจ-ยุ กัม. กัม. | |
| วจ | วจติ เตนาติ วจนํ (สทฺทชาตํ) เป็นเครื่องกล่าว วจ-ยุ กัตตุ. กรณ. | ||
| อาฆาตนํ | หน | อาคนฺตฺวา หนนฺติ เอตฺถาติ อาฆาตนํ (ฐานํ) เป็นที่นำมาฆ่า หน-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| 5. | ธาตุหลายพยางค์ ต้นธาตุเป็น อิ พฤทธิ์ อิ เป็น เอ | ||
| เอสนา | เอส | เอสนา เอสนา การแสวงหา เอส-ยุ ภาว. ภาว. | |
| เทสนา | ทิส | เทสนา เทสนา การแสดง ทิส-ยุ ภาว. ภาว. | |
| เวทนา | วิท | เวทนา เวทนา ความรู้ (ซึ่งอารมณ์), ความเสวยอารมณ์ วิท-ยุ ภาว. ภาว. | |
| เจตนา | จิต | เจตนา เจตนา ความคิด, ความจงใจ จิต-ยุ ภาว. ภาว. | |
| จิต | เจตยตีติ เจตนา (ธมฺมชาติ) ผู้คิด, เจตนา จิต-ยุ กัตตุ. กัต. | ||
| ทสฺสนํ | ทิส | ทสฺสนํ ทสฺสนํ การเห็น, การแสดง ทิส-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ธมฺมเทสนา | ทิส | ธมฺมํ เทเสตีติ เอตายาติ ธมฺมเทสนา (วาจา) เป็นเครื่องแสดงซึ่งธรรม ธมฺม-ทิส-ยุ กัตตุ. กรณ. | |
| ทิส | ธมฺมสฺส เทสนา ธมฺมเทสนา การแสดงซึ่งธรรม ธมฺม-ทิส-ยุ ภาว. ภาว. | ||
| 6. | ธาตุหลายพยางค์ ต้นธาตุเป็น อุ พฤทธิ์ อุ เป็น โอ | ||
| โกธโน | กุธ | กุชฺฌติ สีเลนาติ โกธโน ผู้โกรธโดยปกติ กุธ-ยุ กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| อกฺโกธโน | กุธ | น กุชฺฌติ สีเลนาติ อกฺโกธโน (ขีณาสโว) ผู้ไม่โกรธโดยปกติ น-กุธ-ยุ กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| โชตโน | ชุต | โชเตติ สีเลนาติ โชตโน (ชโน) ผู้รุ่งเรืองโดยปกติ ชุต-ยุ กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| โภชนํ | ภุช | โภชนํ โภชนํ การกิน ภุช-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ภุช | ภุญฺชิตพฺพนฺติ โภชนํ (วตฺถุ) อันเขาพึงกิน ภุช-ยุ กัม. กัม. | ||
| โรจโน | รุจ | โรเจติ สีเลนาติ โรจโน (ชโน) ผู้รุ่งเรืองโดยปกติ รุจ-ยุ กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| วิโรจโน | รุจ | วิโรเจติ สีเลนาติ วิโรจโน (ชโน) ผู้รุ่งเรืองวิเศษโดยปกติ วิ-รุจ-ยุ กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| เทโวโรหโน | รุห | เทวโลกโต โอโรหติ เอตฺถาติ เทโวโรหโน (ทิวโส) เป็นที่ข้ามลงจากเทวโลก เทว-โอ-รุห-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| โสจนํ | สุจ | โสจนํ โสจนํ ความเศร้าโศก สุจ-ยุ ภาว. ภาว. | |
| นครโสภนา | สุภ | นครํ โสเภติ นครโสภนา (อิตฺถี) ผู้ยังพระนครให้งาม นคร-สุภ-ยุ กัตตุ. กัต. | |
| ปารุปนํ | รุป | ปารุปนํ ปารุปนํ การห่ม ปา-รุป-ยุ ภาว. ภาว. | |
| รุป | ปารุปนฺติ เอตฺถาติ ปารุปนํ (ฐานํ) เป็นที่ห่ม ปา-รุป-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | ||
| 7. | ธาตุหลายพยางค์ ต้นธาตุเป็นรัสสะ มีสังโยค หรือเป็นทีฆะ ไม่พฤทธิ์ | ||
| อาสนํ | อาส | อาสีตพฺพนฺติ อาสนํ การนั่ง อาส-ยุ ภาว. ภาว. | |
| อาส | อาสติ เอตฺถาติ อาสนํ (ฐานํ) เป็นที่นั่ง อาส-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | ||
| อเนสนํ | เอส | อปฺปฏิรูปํ เอสนํ อเนสนํ การแสวงหาอันไม่สมควร น-เอส-ยุ ภาว. ภาว. | |
| อเนสนา | เอส | อปฺปฏิรูปํ เอสติ เอตายติ อเนสนา (กิริยา) เป็นเครื่องแสวงหาอันไม่สมควร เอส-ยุ กัตตุ. กรณ. | |
| กิญฺจนํ | กิจิ | กิญฺเจตีติ กิญฺจนํ (กิเลสชาตํ) ผู้ย่ำยี (ซึ่งสัตว์) กิจิ-ยุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| กิจิ | กิญฺเจติ เตนาติ กิญฺจนํ (กิเลสชาตํ) เป็นเครื่องกังวล กิจิ-ยุ กัตตุ. กรณ. | ||
| ภาสโน | ภาส | ภาสติ สีเลนาติ ภาสโน (ชโน) ผู้กล่าวโดยปกติ ภาส-ยุ กัตตุ. กัตตุ. ตัสสีละ | |
| วิภูสนํ | ภูส | วิภูสนํ วิภูสนํ การตกแต่ง วิ-ภูส-ยุ ภาว. ภาว. | |
| สํวณฺณนา | วณฺณ | สํวณฺเณติ เอตายาติ สํวณฺณนา (วาจา) เป็นเครื่องพรรณนาพร้อม (แห่งชน) สํ-วณฺณ-ยุ กัตตุ. กรณ. | |
| สํวณฺณนา | วณฺณ | สํวณฺณิยติ เอตายาติ สํวณฺณนา (วาจา) เป็นเครื่องอันเขาพรรณนาพร้อม (แห่งเนื้อความ) สํ-วณฺณ-ยุ กัมม. กรณ. | |
| สาสนํ | สาส | สาสติ เตนาติ สาสนํ (วจนํ) เป็นเครื่องกล่าวสอน สาส-ยุ กัตตุ. กรณ. | |
| สาส | สาสนํ สาสนํ การกล่าวสอน สาส-ยุ ภาว. ภาว. | ||
| ปตฺถนา | ปตฺถ | ปตฺถนา ปตฺถนา ความปรารถนา ปตฺถ-ยุ ภาว. ภาว. | |
| จินฺตนํ | จินฺต | จินฺตนํ จินฺตนํ ความคิด จินฺต-ยุ ภาว. ภาว. | |
| นนฺทนํ | นนฺท | นนฺทนํ นนฺทนํ ความบันเทิง นนฺท-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ปุจฺฉนํ | ปุจฺฉ | ปุจฺฉนํ ปุจฺฉนํ การถาม ปุจฺฉ-ยุ ภาว. ภาว. | |
| พุชฺฌนํ | พุธ | พุชฺฌนํ พุชฺฌนํ การตรัสรู้ พุธ-ยุ ภาว. ภาว. | |
| สิกฺขนํ | สิกฺข | สิกฺขนํ สิกฺขนํ การศึกษา สิกฺข-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ภุญฺชนํ | ภุช | ภุญฺชนํ ภุญฺชนํ การบริโภค ภุช-ยุ ภาว. ภาว. | |
| สุปนํ | สุป | สุปนํ สุปนํ ความหลับ สุป-ยุ ภาว. ภาว. | |
| มณฺฑนํ | มณฺฑ | มณฺฑนํ มณฺฑนํ การประดับ มณฺฑ-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ยุญฺชนํ | ยุช | ยุญฺชนํ ยุญฺชนํ การประกอบ ยุช-ยุ ภาว. ภาว. | |
| 8. | ธาตุมี ร เป็นที่สุด แปลง ยุ เป็น อณ เช่น | ||
| กรณํ | กร | กรณํ กรณํ การทำ กร-ยุ ภาว. ภาว. | |
| กร | กโรติ เตนาติ กรณํ (วตฺถุ) เป็นเครื่องทำ กร-ยุ กัตตุ. กรณ. | ||
| นามกรโณ | กร | นามํ กโรติ เอตฺถาติ นามกรโณ (ทิวโส) เป็นที่ทำซึ่งชื่อ, (วันตั้งชื่อ) นาม-กร-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| วฺยากรณํ | กร | วฺยากโรติ สีเลนาติ วฺยากรณํ (วจนํ) อันทำให้แจ้งโดยปกติ วิ-อา-กร-ยุ กัตตุ. กัต. | |
| กร | ปาลึ วฺยากโรตีติ ปาลิเวยฺยากรณํ (ปกรณํ) อันทำให้แจ้งซึ่งบาลี ปาลิ-วิ-อา-กร-ยุ กัตตุ. กัต. | ||
| กร | ปาลึ วฺยากโรติ เตนาติ ปาลิเวยฺยากรณํ (ปกรณํ) อันเป็นเครื่องทำให้แจ้งซึ่งบาลี ปาลิ-วิ-อา-กร-ยุ กัตตุ. กรณ. | ||
| จรณํ | จร | จรณํ จรณํ การเที่ยวไป, ความประพฤติ จร-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ปคฺฆรณํ | ฆร | ปคฺฆรณํ ปคฺฆรณํ การไหลออก ป-ฆร-ยุ ภาว. ภาว. | |
| โอตรณํ | ตร | โอตริตพฺพนฺติ โอตรณํ การข้ามลง โอ-ตร-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ธรณํ | ธร | ธรณํ ธรณํ การทรงไว้ ธร-ยุ ภาว. ภาว. | |
| มรณํ | มร | มรณํ มรณํ ความตาย มร-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ปูรณํ | ปูร | ปูรณํ ปูรณํ ความเต็ม ปูร-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ภรณํ | ภร | ภรณํ ภรณํ การเลี้ยงดู ภร-ยุ ภาว. ภาว. | |
| สํวรณํ | วร | สํวรณํ สํวรณํ การสำรวมระวัง สํ-วร-ยุ ภาว. ภาว. | |
| สรณํ | สร | สรติ นนฺติ สรณํ (รตนตฺตยํ) เป็นที่ระลึก สร-ยุ กัม. กัม. | |
| รโชหรณํ | หร | รชํ หรติ เตนาติ รโชหรณํ (วตฺถํ) เป็นเครื่องนำไปซึ่งธุลี รช-หร-ยุ กัตตุ. กรณ. | |
| ทนฺตาวรณํ | วร | ทนฺเต อาวาเรติ เตนาติ ทนฺตาวรณํ (องฺคํ) เป็นเครื่องปกปิดซึ่งฟัน, ริมฝีปาก ทนฺต-อา-วร-ยุ กัตตุ. กรณ. | |
| หลัง ญา มา รกฺข ลู สม ธาตุ เป็นต้น แปลง ยุ เป็น อณ เช่น | |||
| ญาณํ | ญา | ชานนํ ญาณํ ความรู้ ญา-ยุ ภาว. ภาว. | |
| ปมาณํ | มา | มาติ เตนาติ ปมาณํ (วตฺถุ) เป็นเครื่องนับ ป-มา-ยุ กัตตุ. กรณ. | |
| รกฺขณํ | รกฺข | รกฺขณํ การรักษา รกฺข-ยุ ภาว. ภาว. | |
| โลณํ | ลู | รสํ ลุนาติ เตนาติ โลณํ (วตฺถุ) เป็นเครื่องตัด (ซึ่งรส), เกลือ ลู-ยุ กัตตุ. กรณ. | |
| สมโณ | สมุ | สมฺมตีติ สมโณ ผู้สงบ สมุ-ยุ กัตตุ. กัตตุ. | |
| สมุ | ปาปธมฺมํ สเมติ เตนาติ สมโณ (ธมฺโม) เป็นเครื่องยังบาปธรรมให้สงบ สมุ-ยุ กัตตุ. กรณ. | ||
| สมุ | กลหํ วูปสมิยเตติ กลหวูปสมนํ การยังความทะเลาะให้เข้าไปสงบวิเศษ กลห-วิ-อุป-สมุ-ยุ ภาว. ภาว. | ||
| อารมฺมณํ | รม | อาคนฺตวา อาภุโส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา รมนฺติ เอตฺถาติ อารมฺมณํ (ธมฺมชาตํ) เป็นที่มายินดี (แห่งจิต) อา-รม-ยุ กัตตุ. อธิกรณ. | |
| ธาตุมี ห เป็นที่สุด แปลง ยุ เป็น อณ บ้าง เช่น | |||
| วาหนํ | วห | วหติ เตนาติ วาหนํ (ยานํ) เป็นเครื่องนำไป วห-ยุ กัตตุ. กรณ. | |
| คหณํ | คห | คหณํ คหณํ คณฺหณํ การถือเอา คห-ยุ, คห-ณฺหา-ยุ ภาว. ภาว. | |
| โรหณํ | รุห | อภิรุหณํ อภิรุหณํ, โรหณํ โรหณํ การงอกขึ้น, การเจริญขึ้น อภิ-รุห-ยุ, รุห-ยุ ภาว. ภาว. | |
| นิคฺคหณํ | นิคฺคหณํ นิคฺคหณํ การข่ม นิ-คห-ยุ ภาว. ภาว. | ||
| ปคฺคหณํ | ปคฺคหณํ ปคฺคหณํ การยกย่อง ป-คห-ยุ ภาว. ภาว. | ||
| สหนํ | สหนํ สหนํ ความอดกลั้น สห-ยุ ภาว. ภาว. | ||
| วหนํ | วหนํ วหนํ ความนำไป วห-ยุ ภาว. ภาว. | ||
| อุปนยฺหนํ | อุปนยฺหนํ ความผูก, การเข้าไปผูก อุป-นห-ย-ยุ ภาว. ภาว. | ||
| หลัง ญา ธาตุ แปลง ยุ เป็น อานน บ้าง เช่น | |||
| สญฺชานนํ | สญฺชานนํ การรู้พร้อม สํ-ญา-ยุ ภาว. ภาว. | ||
| ปชานนํ | ปชานนํ การรู้ทั่ว ป-ญา-ยุ ภาว. ภาว. | ||
ในเหตุกัตตุวาจก ลง เณ ณาเป ปัจจัย เช่น การณํ, การาปนํ, คาหนํ, คาหาปนํ, ภาวนา, ภาวาปนํ
คพฺภปาตนํ ปต คพฺภํ ปาเตติ เตนาติ คพฺภปาตนํ (เภสชฺชํ) เป็นเครื่องยังสัตว์เกิดในครรภ์ให้ตกไป คพฺภ-ปต-เณ-ยุ กัตตุ. กรณ.
ตุํ ปัจจัย
ตุํ ปัจจัย ไม่ใช้ลงในรูป และสาธนะอะไรๆ ใช้แทนวิภัตตินามคือ ปฐมาวิภัตติ และ จตุตถีวิภัตติ เป็นอัพยยปัจจัย แจกด้วยวิภัตตินามไม่ได้ เช่น ทาตุํ การให้, เพื่อการให้
ตเว ปัจจัย ไม่ใช้ลงในรูปและสาธนะอะไรๆ ใช้แทนวิภัตตินามคือ จตุตถีวิภัตติ ‘เพื่อ’ เป็นอัพยยปัจจัย แจกด้วยวิภัตตินามไม่ได้ เช่น
กาตเว เพื่ออันทำ กร-ตเว แปลง กร เป็น กา
คนฺตเว เพื่ออันไป คม-ตเว แปลง มฺ ที่สุดธาตุเป็น นฺ
ญาตเว เพื่ออันรู้ ญา-ตเว
ปหาตเว เพื่ออันละ ป-หา-ตเว
เนตเว เพื่ออันนำไป นี-ตเว
ปัจจัยเหล่านี้
ปัจจัยนอกแบบ
| อาวี | ภยํ ปสฺสติ สีเลนาติ ภยทสฺสาวี ผู้เห็นซึ่งภัยโดยปกติ ทิส-อาวี แปลง ทิส เป็น ทิสฺส แล้วลบ อิ | |
| อิน | ชินาตีติ ชิโน, สุปยเตติ สุปินํ | |
| อิก | คนฺตุํ ภพฺโพติ คมิโก, คนฺตุํ อิจฺฉตีติ คมิโก, คจฺฉตีติ คมิโก, โอปนยิโก, ทีปิกา | |
| ณุก | การุโก, กามุโก | |
| ตยฺย | ญาตยฺยํ, ปาตยฺยํ, ปตฺตยฺยํ, ทฏฺฐยฺยํ, ลทฺธยฺยํ | |
| ตุก | อาคนฺตุโก | |
| ม | ทุโม, ถาโม | |
| ร | อนฺตโก | |
| รตฺถุ | วตฺถุ, สตฺถุ | |
| รมฺม | กมฺมํ, ธมฺโม | |
| ริจฺจ | กิจฺจํ | |
| ริตุ | ธีตา, ปิตา | |
| ริริย | กิริยา | |
| ราตุ | ภาตา, มาตา | |
| ถ อถ | สมถ, กิลมถ |